Ózbekstanda menshiklestiriwdiń HÁzirgi házirgi basqíSHÍnda ámelge asíRÍLÍp atíRǴan ilájlar

ÓZBEKSTANDA MENSHIKLESTIRIWDIŃ HÁZIRGI HÁZIRGI BASQÍSHÍNDA ÁMELGE ASÍRÍLÍP ATÍRǴAN ILÁJLAR

Burınǵı sotsialistik mámleketlerde bazar ekonomikasın qáliplestiriw ushın áwele, mámleketlashtirishdan qaytıw, ekonomikanı erkinlestiriw, yaǵnıy ekonomikanı ústin dárejede mámleket tárepinen tártipke salıwdan bazar mexanizmi arqalı tártipke salıwǵa ótiw kerek.

Ekonomikalıq turmıstı erkinlestiriw yamasa mámleketlashtirishdan qaytıw bul mámlekettiń ekonomikalıq iskerliktegi húkimranlıǵın, monopol poziciyasin sindirib, ekonomikanı basqarıwda birden-bir mámleket mexanizmi ornına aralas ekonomikaǵa tán bazar mexanizmine keń jol beriwdi ańlatadı. Ol múlkti mámleket ıqtıyarınan shıǵarıwda tısqarı, mámlekettiń oraylasqan joybarlaw, baha belgilew, sırtqı sawda, valyuta munasábetleri hám basqa ekonomikalıq iskerliktegi jalǵız húkimranlıǵın keskin qısqartirilishini óz ishine aladı.

Ónim islep shıǵarıw boyınsha joba tiykarında mámleketke tapsırıwdan mámleket satıp alınǵan zatlarına ótiw. Bunda mámleket qarıydar retinde óndiriwshin satıw shártleri boyınsha ózine jalb etiwi menen ajralıp turadı. Mámleket ámeldegi resursların bóliwleytuǵın funk-tsiyasini joǵatadı.

Resurslar bazar arqalı bólistiriledi. Mámlekettiń resurslar aǵımın ózgertiwge tásiri ústin dárejede ekonomikalıq jol menen ámelge asıriladı. Mısalı, salıqlar arqalı. Sırtqı ekonomikalıq iskerlikte de mámlekettiń monopol poziciyasi barǵan sayın susayib baradı. Mámlekettiń funktsiyası milliy ekonomikanı sırt el kompaniyaları menen tabıslı báseki aparıwı ushın zárúr ortalıq jaratıwdan ibarat. Mámlekettiń basqarıw daǵı kóplegen wazıypaları kárxanalar moynına ótedi, «gorizontal» xojalıq baylanısları tiykarǵı orınǵa shıǵadı.

Ekonomikanı erkinlestiriw — bul ekonomikanı tártipke salıwdı tolıq bazar mexanizmine tapsırıw emes, bálki bazar mexanizmi menen mámleket aralasıwın optimal dárejede bolıwın támiyinlewden ibarat. Sebebi, házirgi ekonomika mámleket qospasa nátiyjeli rawajlana almaydı.

Ekonomikalıq turmıstı erkinlashtirishning tiykarın mámleket ıqtıyarınan shıǵarıw quraydı. Mámleket ıqtıyarınan shıǵarıw degende mámleket múlkin túrli múlk hám xojalıq júrgiziw formalarına aylandırıw túsiniledi. Mámleket ıqtıyarınan shıǵarıw básekin, isbilermenlikti rawajlandırıwǵa qaratılǵan. Túrli múlk hám xojalıq júrgiziw forma -lari teńligi tán alıw etilip, olarǵa nızam sheńberinde barlıq iskerlik menen shuǵıllanıw múmkinshiligi jaratıladı.

Mámleket ıqtıyarınan shıǵarıw mámleket kárxanaları hám shólkemlerin jámáát, shirkat, ijara, aktsionerlik hám basqa forma daǵı kárxana hám mámleketke tiyisli bolmaǵan shólkemlerge aylandırıwdı ańlatadı. Olar hámmesi mámleketlik emes sektorın quraydı. Mámleket ıqtıyarınan shıǵarıwdıń tiykarın menshiklestiriw quraydı.

Menshiklestiriw — bul mámleketke qarawlı múlktiń puqaralar hám yuridikalıq shaxslarǵa jeke múlk formasında beriliwi bolıp tabıladı. Menshiklestiriw jalǵız jeke menshik hám sol mulkka tiykarlanǵan kárxanalar shólkemlestiriw jolı menen yamasa toparıy korporativ jeke menshik, yaǵnıy málim maqsetti gózlep óz-ara birlesken múlk iyesileri múlki tiykarlanǵan kárxanalar shólkemlestiriw jolı menen ámelge asıriladı. Menshiklestiriw kólemi hám usılları, múddeti túrlishe bolıp, olar tiykarınan hár bir mámlekettiń ayriqsha qásiyetlerine baylanıslı.

Menshiklestiriw kólemi áwele, ol yamasa bul mámlekette jeke sektordı qaysı dárejede milliylestiriw dárejesine baylanıslı. Milliylestiriw usılınan kem paydalanǵan AQSh, GFR, Yaponiyada menshiklestiriw tendentsiyası talay tómen bolǵan halda Ullı Britaniya, Frantsiya, ásirese, burınǵı sotsialistik mámleketlerde bul asa keń kólemde ámelge asırıldı. Menshiklestiriwding usılları hár túrli bolıp, olardı ush gruppaǵa bolıw múmkin yamasa basqasha aytqanda, menshiklestiriwding úsh usılı bolıp, muwapıq túrde qatar usıllardı óz ishine aladı.

1. Mámleket múlkin biypul bolıp beriw:

a) miynet jámáátlerine biypul tapsırıw ;

b) barlıq jámiyet aǵzalarına biypul bolıp beriw;

v) xalıqtıń ayırım sotsial qatlamlarına biypul beriw;

g) hár bir jámiyet aǵzasınıń mámleket múlkine qosqan úlesine, yaǵnıy miynet stajına qaray bolıp beriw;

d) payda keltirmeip atırǵan kárxananı esaptan tısqarı jol menende miynet jámáátine bolıp beriw.

2. Mámleket múlkin satıw arqalı menshiklestiriw:

a) miynet jámáátlerine satıw ;

b) barlıq jámiyet aǵzalarına satıw ;

v) auktsionlarda (kim asdı ) puqaralarǵa yamasa yuridikalıq shaxslarǵa satıw ;

g) kárxanalardı miynet jámáátlerine kireyge beriw hám keyinirek pútkilley satıw ;

d) shet elden qarızdı úziw ornına sırt el firmaları hám puqaralarına beriw;

e) ayırım sotsial qatlam : isbilermenler hám menejerlerge satıw ; yamasa ) mámleket kárxanaların jeke investrlash yamasa múlkti tuwrıdan-tuwrı satıp alıw yamasa aktsiya paketin satıp alıw jolı menen ámelge asıriladı ;

j) mámleket kárxanasın bólek bólindilerge ajıratıw yamasa bolıw hám qayta qurıw jolı menen bólimlerge bolıp satıw hám taǵı basqalar.

3. Mámleket múlkin biypul bolıp beriw menen satıwdı birgelikte qosıp aparıw. Bul usıldıń da qatar usılları bolıp, ol joqarıdaǵı hár eki usılǵa tán usıllardıń túrli kombinatsiya -laridan ibarat.

Menshiklestiriw bir qansha mámleketlerde tómendegishe ámelge asırıldı. Atap aytqanda, Ullı Britaniyada kárxanalardıń aktsiyaların satıw menen birgelikte biypul tarqatıldı. Mámleket úy-jayları olarda jasap atırǵanlarǵa sotildi. Germaniyada tiykarınan múlkti satıw arqalı, Vengriyada aqsha tólewdi engiziw arqalı bolsa, Polshada iri kárxanalar aktsio-ner jámiyetlerge aylantırildi. Orta, mayda kárxanalar sotildi. Kupon tarqatılıp biypul bólistiriw ámelge asırıldı. Ruminiyada 30% múlk biypul bólistirilip, qalǵanı, tiykarınan pul tolıqb satıp alındı. Rossiyada bolsa 1992 jılı hár bir puqaraǵa 10. 000 rubllik vaucher tarqatıldı. Nátiyjede hár bir kisi sol summaǵa teń muǵdarda mámleket múlkinde óz úlesine iye boldı.

Menshiklestiriwding qaysı usılın qollanıw qılıw múmkinligi, qaysı variant maqul túsetuǵınlıǵı haqqında ekonomistlerde túrli pikirler bar. Bir gruppa ekonomistler mámleket múlkin satıwdan kóre biypul beriw maqul deydiler, sebebi:

1) hámmede de mámleket múlkin satıp alıw ushın aqsha joq, miynet haqiga 1/10 yamasa 1/20 bóleginigine satıp alıw múmkin;

2) bul múlkti túrli «pinhoniy» ekonomika paydaxorları, alıpsatarlıq menen shuǵıllanatuǵınlar iyelewi múmkin;

3) sırt el biznesmenlari satıp alıwı, hadal tabilǵan zatǵan aqshalardı «qonunlashtirib alıw» ushın paydalanıwları múmkin;

4) adamlarımız azı-kóbi mámleket múlkin jaratıwda qatnasqanlar. Bunnan tısqarı, teń bólistiriwdiń ústinligine úyrengen múlkti satıw ádalattan emes. Múlkti satıw nátiyjesinde ayırım klasslardıń boyib ketiwi, basqalardıń olarǵa salıstırǵanda narazılıǵınıń kusheytiwine alıp keliwi múmkin.

Ekinshi gruppa ekonomistler bolsa kerisinshe, mámleket múlkiniń pul ekvivalentin hátte miynet jámáátlerine de tuwrıdan-tuwrı bolıp berip bolmaydı. Sebebi:

1) jámiyette itibar, tiykarınan bólistiriwge qaratılǵanlıǵı ushın jaqpasılıq keyipi kúshli sharayatta tárbiyalanǵan kisiler ózine tekkan úlesti de tez pursatda «eb tugatadilar»;

2) bul aqsha isbilermenlik menen jumıs júrgiziw, islep shıǵarıw, xizmet kórsetiw hám basqa tarawlarǵa qoyıwǵa emes, tiykarınan jeke mútajliklerdi qandırıw ushın sarplanadı ;

3) «pinhoniy ekonomika» wákilleri hám de sırt el isbilermenleri xalıqtan mámleket múlkinde úlesleri kórsetilgen hújjetlerdi ańsatǵana satıp aladılar. «Satıwshı» qansha jarlı bolsa, sonsha arzanroqqa sotadi;

4) bazar ekonomikası sharayatında múlk tek baylıq, aǵıl-tegilshilik, tabıslar girewi emes. Ol hár bir kisiden tınımsız izertlew, mashaqatlı miynet, isbilermenlik, málim dárejede táwekelshilik qılıwdı talap etedi;

5) mámleket múlki húkimran sharayatta voyaga etken áwlad kem sonda da kepillik berilgen jumıs haqiga, buyrıqtı orınlawǵa úyrengen. Jeke menshik iyesi retinde jumıs júrgiziwge qiynaladi;

6 ) biypul beriwdiń ádalatlı kriteryaın belgilew júdá qıyın hám basqalar... Bazar ekonomikasına ótiwdiń «Ózbekstan modeli» de hár eki varianttıń ústin hám hálsiz táreplerin esapqa alǵan halda mámleket múlkin satıw usılı tiykarında menshiklestiriwge qarar etildi.

Bunda, bárinen burın, hár bir shaxstıń mámleket múlkin jaratıwda qosqan úlesin qalıs bahalab bolmawi, biypul qolǵa kiritilgen buyım-múlk qadrlanmasligiga bólek itibar qaratildi. Qabıl etilgen nızamlar, atap aytqanda «Múlkshilik tuwrısında», «Múlkti mámleket ıqtıyarınan shıǵarıw hám jekelashtirish» hám basqa normativ hújjetlerde mámleket múlkin basqa múlk formalarına aylandırıw processinde júz beriwi múmkin bolǵan unamsız táreplerdi sheklew ushın ilajlar belgilendi.

Menshiklestiriw múddeti de túrli mámleketlerde túrlishe. Mısalı, Angliyada 11 jıl, yaǵnıy 1979—1990 jıllar dawamında ótkerilip, mámleket xalqınıń kapital hám aktsiyalarına iye bolǵan múlk iyelerii 7% ten 21% ga arttı, turaq-jaynı menshiklestiriw tiykarında óz úyine iye bolǵan shańaraqlar úlesi 55% ten 66% ga arttı. Batıs Evropa mámleketlerinde 10—15 jıl, Yaponida 10 jıl, basqa mámleketlerde de sol múddet átirapında waqıt ketti. 1992 jıldıń aqırında Ózbekstan Mámleket múlk hám isbilermenlikti qollap-quwatlaw komiteti dúzildi. Ol mámleket húkimeti menen birgelikte menshiklestiriwding strategiya hám taktikasini islep shıqtı.

Menshiklestiriwdi eki jol:

1) individual, hár bir kárxananıń qásiyetlerin esapqa alǵan halda ;

2) ulıwma, úlgili programma tiykarında aparıw názerde tutildi.

Menshiklestiriw kóbirek individual jantasıwdı esapqa alǵan halda ekinshi jol menen ámelge asırıldı. Ol kárxananıń úlken-kishiligi, ekonomikalıq potentsialı qaysı tarmaqqa qarawlı bolıwınan qaramastan, qabıl etilgen úlgili programmadan paydalanıp menshiklestiriwge tiykarlanadı. Kárxana múlkin bahalawǵa da tipik tiykarda yondashiladi.

Menshiklestiriwdi huqıqıy -normativ tárepten támiyinlew ushın gruppa nızamlar hám hújjetler islep shıǵıldı. Olarda múlk formaları, mámleket ıqtıyarınan shıǵarıw hám menshiklestiriwding tiykarǵı tártip-qaǵıydaları belgilendi.

«Ózbekstan modeli» boyınsha menshiklestiriwdi basqıshpa-basqısh, «ápiwayıdan quramalı sari» qaǵıydası tiykarında ámelge asırıw názerde tutıldı.

Birinshi (1992—1994 jıllar) basqıshda menshiklestiriw sawda, xojalıq xızmet tarawı sheńberinde ámelge asırıldı. Kishi menshiklestiriwdi ámelge asırıw nátiyjesinde sawda-satıq kólemi hám ulıwma awqatlanıw, jalpı ónimdiń 82% ten aslamı mámleketlik emes sektor úlesine tuwrı kelgen.

Turaq-jaylardı menshiklestiriw nátiyjesinde bir millionnan artıq kvartira yamasa mámleket turaq-jay fondining 95% ten aslamı puqaralardıń jeke múlki bolıp qaldı. Bunda hár úsh kvartiraning birewi iyelerine jeńillikli shártler menen yamasa biypul berildi. Urıs eń húrmetlileri, oqıtıwshılar, medicina xızmetkerleri hám ilimiy xızmetkerler, dóretiwshilik oqımıslı adamlar kvartiralarning biypul iyeleri boldı. Kem tabıslı, miynetke uqıpsız hám jalǵız, ǵarrı shaxslar, jas shańaraqlar hám depuqaralardıń social qorǵawlanbaǵan, kem támiyinlengen basqa taypaları, turaq-jayǵa mútájler ushın anıq maqsetli arnawlı kommunal turaq-jay rezervleri dúzildi.

Ekinshi basqıshda (1994 (jıl ortalarından baslap )-1995 jıllar) ǵalabalıq menshiklestiriw baslandı. Bul basqısh kiyim-kenshek, azıq-túlik, farmacevtika sanaatı, tayarlaw shaqapshaları, qurılıs, transport, baylanıs kárxanaların qamtıp aldı.

Jáhán banki jalpı menshiklestiriw mexanizmin islep shıǵıwda úlken járdem kórsetdi. Bank qánigeleri usınısına kóre kárxanalardı mámleket ıqtıyarınan shıǵarıp aktsionerlik jámiyetlerine aylandırıwdı tómendegishe ámelge asırıw názerde tutildi. 25% ge shekem — miynet jámáátine, 25% ge shekem — mámleketke (mámleket menen miynet komandasınıń úlesi 49% ten aspawı kerek). Keminde 50% i erkin satıwǵa, sonday-aq, 25% hám odan artıqrog'i shet el investorga satılıwı belgilendi.

Ǵalabalıq menshiklestiriw programması aktsiyalardıń qadaǵalaw paketin shet el firmalar tárepinen satıp alınıwına jol qóyadı. Mısalı, respublikamizning temekishilik tarmaǵı xalıq aralıq «BAT indastriz» firması, motorlar islep shıǵarıw bolsa Italiya firması qadaǵalawına ótti.

Múlkti mámleket ıqtıyarınan shıǵarıw hám menshiklestiriw processinde 692 kárxana óz múlk formasın ózgertirip, 3685 aktsionerlik jámiyeti, 2966 jámáát, 13544 kishi, jeke hám 497 qospa kárxanalar dúzildi. 1998 jılda ulıwma kárxanalardıń 84, 1% i mámleketlik emes sektorına qarawlı edi.

«Ózbekstan modeli» jekelestirilgen kárxanalardan túsken aqshalar islep shıǵarıwdı texnika menen qayta qurallandırıw, jekelestirilgen kárxanalardı, isbilermenlikti rawajlandırıwǵa sarıplanıwı menen ajralıp turadı.

1995 jıldan ministrler Mákemesi belgilegen tártip boyınsha jekelashtirishdan túsken aqshanıń 50% i Respublika «Biznes fondi»ga kishi biznes hám jeke isbilermenlikti qollapquvvatlash ushın ;

20% i — húkimetlerge, regionlarda bazar infrastrukturasini rawajlandırıw ushın ;

20% i — túrli tarmaqlar daǵı jekelestirilgen kárxanalardı kreditlash ushın ;

10% i — múlk komitetine kadrlardı oqıtıw, mamanlıǵın asırıw, bazar strukturasın jaratıw hám támiynatın jaqsılaw ushın ajıratıldı.

1997 jıldan baslap, húkimet jekelashtirishdan túsken aqshalardı bólistiriwdi ózgertiw tuwrısında qarar qabılladı, oǵan qaray :

40% i — investitsion joybarlardı finanslıq támiynlew ushın mámleket byudjetine;

30% — biznes fondga;

20% — wálayat hám Tashkent qalası hákimliklerine sotsial-ekonomikalıq rawajlanıwdı, investitsion joybarlardı finanslıq támiynlew hám bazar infrastrukturasini shólkemlestiriw ushın ;

10% — Mámleket múlk komitetine menshiklestiriw boyınsha programmanı ámelge asırıw, investitsion hám bazar strukturaların shólkemlestiriw ushın, atap aytqanda 5% i basqarıw ǵárejetlerin oraw ushın ajratılatuǵın boldı.

Úshinshi basqısh 1996 -1998 jıllardı óz ishine alıp, aktsiya qadaǵalaw paketleri mámleket ixtiyorida bolǵan iri kárxanalardıń aktsiyalarınıń mámleket úlesi satılıwı ámelge asırıw baslandı. Jekelashtirilmaydigan mámleket áhmiyetine iye bolǵan, umumjamiyat mápi ushın zárúr bolǵan kárxanalar dizimi hám byudjetten tısqarı fondlar Joqarı Jıynalıs hám ministrler Mákemesi tárepinen belgilep qoyıldı.

Tórtinshi basqısh 1998 jıl aqırlarınan baslap házirge shekem dawam etpekte. Bul basqıshda jekelestirilgen ob'ektlerden byudjetke aqshalar túsiriw, shet el investitsiyalardı tartıw, islemey atırǵan ob'ektlerdi olarǵa investitsiya kirgiziw shárti menen tender tiykarında mutqa beriw hám basqa múlkten paydalanıw natiyjeliligin asıratuǵın ilajlar ámelge asırılıp atır.

2003 jıl 26 avgustda Ózbekstan Respublikası ministrler Mákemesinig «Mámlekettiń tómen rentabelli, zálel kórip islep atirǵan, ekonomikalıq nashar kárxanalar hám ob'ektlerdi menshiklestiriwdi tezlestirishning qosımsha ilajları tuwrısındaǵı» sheshimi zárúrli áhmiyetke iye. Oǵan kóre tómen rentabelli, zálel kórip islep atirǵan ekonomikalıq nashar kárxanalar hám tómen likvidli ob'ektlerdi 0 ma`nisinde tańlaw tiykarında investorlarga investitsion minnetlemeler qabıllaw jolı menen satıw tártibi hám jekelashtirilayotgan mámleket kárxanaları aktivleri bahosini gezekpe-gezek pasytirish rejimin tastıyıqladi.

Respublikamızda bazar munasábetleriniń qáliplesiwi hám múlk iyeleri klasınıń qáliplesiwine erisiw tiykarǵı wazıypa bolıp, ol óz ishine eki mashqalanı :

a) bazar munasábetlerin ornatıw ;

b) múlk iyeleri klasın qáliplestiriwdi aladı.

«Ózbekstan modeli»de múlk formalarınıń túrli-tumanlıǵına bi-rinchi náwbette jeke mulkka itibar beriledi, sebebi múlk óz iyesin tapsaǵana, haqıyqıy mulkka aylanadı.

Ózbekstanda ótkerilip atırǵan túpkilikli reformalar, atap aytqanda, múlkshilikti reformalaw, ekonomikanı rawajlandırıw sońı nátiyjede demokratiyalıq ózgertiwler qılıw, kúshli, suverenli, huqıqıy mámleketti qurıw, xalqımızdı párawan, osuda turmıs keshiriwin támiyinlewdiń materiallıq negizin jaratılıwma qaratılǵan.