|
2-Tema. Mikrobiologiya páni. Infektsiyaǵa qarsı gu`resiw
Mikrobiologiya kóz menen kórip bolmaytuǵın mayda tiri barodning formanini, úlken-kishiligin, artıwın turmıs keshirim processlerin hár qıylı usıllar járdeminde úyrenetuǵın fan bolıp tabıladı. Mikrobiologiya pániniń tarmaqlarına kelsek, bul mikroorganizmlar tarqalıwı, turmıs keshirim tárizi qanday processlerden ibaratlıgınan kelip shıǵadı. Sebebi mikroorganizmlar hawada, suwda, topıraqta, ósimliklerde, haywanlarda, adamlarda bar. Áne sol mikroorganizmlar jasaw tárizi dawamında júdá keń kólemdegi paydalı jumısları da júdá shıraysız aqıbetlerge alıp keletuǵın zıyanlı islerdi da ámelge asıra aladılar. Sol sebepli hámme mikroorganizmlarni bir xilda yondoshmasdan bólek tarmaqları boyınsha úyreniw nátiyjeli bolıp tabıladı. Usınıń nátiyjesinde de texnikalıq (sanaat ) mikrobiologiyasi, suw mikrobiologiyasi geologik mikrobiologiya tibbyot mikrobiologiyasi, sanitariya mikrobiologiyasi, sharbashılıq mikrobiologiyasi, topıraq yamasa awıl xojalıǵı mikrobiologiyasi sıyaqlı tarmaqlarǵa ajıratılǵan.
Texnikalıq (sanaat ) mikrobiologiyada - pivo pısırıw, vinoshılıq, nonvoychilik, awıl hám basqa sút ónimlerin islep shıǵarıw. Sonıń menen birge sút kislota, may kislota, sirke kislotası, spirt, azıqabop belok, vitaminlar, fermentler, antibiotik dári-dármanlar hám xokazolarni alıwda da mikroorganizmlardan paydalanıw usılları uyreniledi.
Suw mikrobiologiyasida - okean, teńiz, dárya, kól, suw xavzalari, salmalar suwı, batpaq jerlerdegi mikroorganizmlar tarqalıwı hám xillarini úyrenedi. Sanaatda isletiletuǵın suw (aqaba suw) quramındaǵı zaxarli shıǵındılardı tazalaw jolların, suw haywanlarına azıq rezervin tayarlawda mikroorganizmlardan paydalanıw usılların hám basqa kóp mashqalalardi úyrenedi. Ishimlik suwini tazalaw da sol taraw menen ajıralmas baylanıslı bolıp tabıladı.
Geologik mikrobiologiyada - tog jınısları dárz ketiwlerinde mikroorganizmlar iskerligi, hár qıylı madanlarning payda bolishida, madanlardan metallarni ajıratıp alıwda, paydalı qazilmalar payda bolishidagi mikroorganizmlarning xızmetlerin uyreniledi. Medicina mikrobiologiyasida - hár qıylı daǵı juqpalı keselliklerdi keltirip chiqazuvchi mikroorganizmlar turmıs iskerligi hám olarǵa qarsı gúres ilajların islep shıǵarıw máselelerin uyreniledi.
Sharbashılıq mikrobiologiyasi - bunda awıl xojalıǵı haywanlarında kesellik tugdiruvchi mikroorganizmlar menen gúresiw ilaj tadbirlari ústinde, teri, mo'yn mikroorganizmlari, haywanlardıń awqat xazm qılıw hám túrli organizmlerindegi mikroorganizmlar iskerligin úyreniw maqset etip qoyılǵan bolıp tabıladı.
Sanitariya hám epidemiologiya mikrobiologiyasi - bul taraw átirap ortalıqta insanlarǵa, haywanlarǵa, paydalı shıbın-shirkeylerge zálel keltiretuǵın hár qıylı daǵı mikroorganizmlarning tarqalıwınıń aldın alıw ilajları menen shugullanadi. Hár túrlı usıllar menen sol kesellik taratıwshılarǵa hám olardı keltirip shıǵarıwshı dereklerge qarsı gúresedi.
Awıl xojalıq mikrobiologiyasi - qamrovi kútá úlken bolǵan pán tarawlarınan biri bolıp tabıladı. Bunda tek ǵana topıraqta ámeldegi bolǵan mikroorganizmlar xillari hám biologiyasi menen shugullanib qalmastan, sol mikroorganizmlar menen ósimlik ortasındaǵı, tábiyaatda atmosfera hám topıraq ortasındaǵı boglanishda mikroorganizmlar roli haqqındaǵı maǵlıwmatlar menen da tanısıp shıǵıladı.
Topıraq mikroorganizmlarning hár túrliligi, topıraq ónimliligin asırıwdaǵı roli, ósimliklerdiń suwda erimeytuǵın elementlardı ózlestiriw degi mikroorganizmlar áhmiyeti de sol tarawǵa tiyisli bolıp tabıladı. Topıraqtaǵı mikroorganizmlarning azot almasinuvidagi, fosfor hám altıngugurt birikpelerdiń, kaliy, temir hám xokazo elementleri birikpelerdiń aylanıwı hám ósimliklerge ózlestiriletuǵın jaǵdayǵa ótiwligin de bilip alamız. Awıl xojalıǵı mikrobiologiyasida senaj, silos tayarlawda, biologiyalıq aktiv elementlar payda bolishida, mikrobiologik yaǵnıy bakterial ugitlar tayarlawda da qatnasıw etiwshi mikroorganizmlar túrleri hám iskerligi menen tanıwıladi. Soǵan tiykarınan topıraqtı ónimliligin asırıw hám joqarı ónim alıw maqsetinde sanaatda bakteriologik o'gitlar islep shıǵarılıwı máseleleri de uyreniledi.
3. Awıl xojalıq mikrobiologiyasi basqa pánler menen baylanısı.
4. Awıl xojalıq mikrobiologiyasining rawajlanıw basqıshları.
Awıl xojalıq mikrobiologiyasi pánine kelsek botanikadagi tómen ósimlikler bólimi, agroximiyada bakterial o'gitlar hám kompost tayarlaw jumısları, dıyxanchilikda almaslap egiw máseleleri, topıraq agrotexnikalıqasi hám x. zo, ósimlikler fiziologiyasida ósimliklerdiń mineral azıqlanıwı, anaerob dem alıw hám bijgish processleri ortasındaǵı genetikalıq boglanishni úyreniw máselelerinde bar ekenligin kóremiz. Bul mikrobiologiyaning tarawi, yaǵnıy awıl xojalıq mikrobiologiyasi balıqchilik, sharbashılıq tarawları menen de, mikrobiologiyaning joqarıda keltirilib ótilgen barlıq tarmaqları menen de ajıralmas boglangan bolıp tabıladı. Endi awıl xojalıq mikrobiologiyasining rawajlanıw basqıshlarına kelsek, tómendegilerdi Sizlerdiń názerińizge silteme etiwimiz múmkin.
Mikrobiologiyaning birinshi rawajlanıw basqıshı anıq maǵlıwmatlar kompleksi dáwiri yaǵnıy morfologiyalıq dáwiri bolıp tabıladı. Bul mayda organizmlerdi kórsete alatuǵın optikalıq úskeneler vujudga kelgennen keyin baslanadı. Mikroskop arqalı birinshi bolıp mikroorganizmlarni 1676 jılı Anton van Levinchuk kuzatgan. Soǵansha mikroorganizmlarni bar ekenligin bilgenler, biraq olarǵa itibar berilmegen. XvIII ásirdiń yarımında orıs izertlewshisi M. M. Terexovskiy infuzoriyalarni úyreniw processinde tájiriybe usılın birinshi qolladı. Ch. Darvinning “Túrlerdiń kelip shıǵıwı” baspadan shıǵarılǵannan keyin. Soǵan tiykarınan salıstırma usıllardan paydalanıp 1838 jılda Erenberg “Infuzoriyalar jetilisken organizmdir” degen kitapın shıǵaradı hám infuzoriyalar klasın 22 ta shańaraqqa bolıp, sonnan 3 tasini mikroorganizmlar toparına kirgizdi. Mikroorganizmlarni úyreniwde tájiriybe usılın keń qollaǵan fransuz mikrobiologi
Lui Paster (1822-1895) ekinshi basqıshın, yaǵnıy mikroorganizmlar fiziologiyasini úyreniw dáwirine tiykar salındı. Óytkeni sol dáwir kelip sanaatda, ásirese awıl xojalıǵı ónimlerin qayta islew rawajlanǵan edi. vino islep shıǵarıw, pivo pısırıw, ipakchilik, sút ónimlerin tayarlawdan keń paydalana baslanǵan dáwir edi. Sonda texnika rawajlanıwı menen birge sanaat da rawajlanǵan edi. Lui Paster da sanaat mikrobiologiyasi menen shugullanadi, ónimlerdi termik islew. “Pasterizatsiya” usılın islep shıǵıldı. Ol adam hám haywanlar daǵı keselliklerdi úyreniwge de kirdiler. Jipak qurtı keselliklerin tugdiruvchi mikroorganilarni taptı. Keyin kóplegen tájiriybeler ótkerip haywanlar daǵı kuydirgi, tawıqlarda tırıspa (oba keseli) keselliklerin úyreniw processinde, kútilmegende (termostatda qalıp ketken) aktivligi tomenlegen mikrob suyıqlıqtı tawıq denesine jiberip, onıń azǵantay kesellengenligin anıqladi, keyin sol tawıqqa aktiv mikrob jiberse de kesellanmaganligini gúzetedi hám keselliktiń aldın alıw ushın emlew uchulini jarattı. Keyinirek ol haywanlar daǵı qutirish keselligin de úyrendi jáne onıń emlew menen aldın alıw múmkinligin kórsetdi. Sonnan keyin túrme-túr kesellikler aldın alıw múmkinshiligi tugildi. Sol igshlar nátiyjesinde medicina mikrobiologiyasi júdá kóp mámleketlerde rawaj tawıp ketti. Keyin azıq-túlik hám awıl xojalıq mikrobiologiyasida da rawajlanıw dáwiri baslandı.
Do'stlaringiz bilan baham: |
