|
ӚЗБЕКСТАН РЕСПУБЛИКАСЫ ЖОҚАРЫ ҲӘМ ОРТА АРНАўЛЫ БИЛИМ МИНИСТИРЛИГИ
БЕРДАҚ АТЫНДАҒЫ ҚАРАҚАЛПАҚ МӘМЛЕКЕТЛИК УНИВЕРСИТЕТИ
ҚАРАҚАЛПАҚ ТИЛ БИЛИМИ КАФЕДРАСИ
Ҳәзирги қарақалпақ тили.
Лексикология
Пәнинен лекциялар текстлери
Дүзиўши: Айназарова Г.
Н Ӛ К И С - 2 0 06
Курстың предмети ҳәм ўазыйпалары Жоба:
Лексикология-тил билиминиң ең баслы тараўларының бири.
Лексикологияның ең тийкарғы бирлиги.
Лексикология тараўының изертлейтуғын мәселелери ҳәм ўазыйпалары.
Таяныш сӛзлер: Лексика, лексикология, сӛзлик қурам, диахрония, синхрония, семасиология, этимология, лексикография.
Тил билиминиң ең баслы тараўларының бири-лексикология. Ол тилдиң сӛзлик қурамы ҳәм оның раўажланыў нызамларын үйретеди. Сӛзлик қурамды диахрониялық ҳәм синхрониялық бағдарда қарастырады, изертлейди. Усы кӛз-қарастан лексикологи тараўында еки объектти ҳәм еки бӛлимди кӛриўге болады. Олардан бири тилдиң сӛзлик системасын ҳәзирги жағдайдағы раўажланыў дәрежесинен үйретсе, екинши сӛзлик қурамда тарийхый жақтан тексерип, оған сол тилди дӛретиўши халықтың тарийхы менен тиккелей байланыста баҳа береди, сӛзге тарийхый тәрийплеме жасайды. Усыған байланыслы лексикология илиминде бир-бирине беккем байланыслы еки бӛлимди ажыратамыз. Оларды ҳәзирги лексикология ҳәм тарийхый лексикология деп атаймыз.
Қарақалпақ тилиниң сӛзлик қурамына лексика ҳәм лексикология деген терминлер тил илиминиң раўажланыўына байланслы соңғы ўақытта орыс тили арқалы келип кирди.
Лексика гректиң lexikos деген сӛзинен келип шыққан. Бизиңше сӛзлик деген мәни аңлатады. Ҳәр қандай тилде қолланылып киятырған сӛзлер сӛзликти, яғный сӛзлик қурамды қурайды. Олай болса сӛзлик дегенде биз сӛзлик қурамды, яғный тил сол сӛзлик қурамды ҳәзирги раўажаланыў дәрежесинен ҳәм тарийхый кӛзқарастан изертлейтуғын тил ҳаққындағы илимниң бир тараўынан ибарат. Лексикология термини де гректиң lexikos ҳәм logos деген еки сӛзинен жасалып, сӛзлик қурам ҳаққындағы илим дегенди аңлатады (lexikos -сӛзлик, logos илим).
Солай етип, лексикология-тилдиң сӛзлик қурамы ҳаққындағы илим. Оның изертлейтуғын ең кишкене ҳәм тийкарғы бирлиги сӛз. Бирақ лексикология тек жеке сӛзлерди ғана емес, оны сӛзлик қурамның ишинде қарап, сӛзлер жыйнағын белгили бир нызамлылық тийкарында пайда болып, раўажланатуғын категория, пүтин бир система сыпатында баҳалайды ҳәм үйретеди.
Олай болатуғын болса, лексикология тилдиң сӛзлик системасы ҳәм оның раўажланыў нызамларын изертлейтуғын илим тараўы екен.
Сӛз тил илиминиң басқа тараўларында да сӛз етиледи. Мәселен, морфология да сӛз үйрениледи. Бирақ сӛзге морфология тараўында дүзилиси, формасы, грамматикалық қәсийети жағынан баҳа бериледи. Айтайық, адамлар деген сӛз морфология нәзеринен түбир (адам) ҳәм кӛплик қосымтасынан (лар) турады. Мәселен ҳәм формасы бойынша атлық категориясына тийисли, затты аңлатады, дәл заттың атамасы, атаў сеплигинде ҳәм т.б. элементи, туўра ҳәм аўыспалы мәнилеринде алады, синонимлик сыңарларына ийе, түпкиликли лексикалық бирликтен ибарат. күнделикли қолланылыў барысында белгили бир жағдайларда түрлише услублық та айрықшалықларға ийе болып келиўи мүмкин т.б.
Бундай байланыс ҳәм айрықшалықлар тил илиминиң басқа тараўларына да тийисли. Бул тараўлар, әлбетте ӛзлериниң алдыларына қойылған талапларға сәйкес сӛзде белгили бир тәрепинен алып изертлейди.
Солай да лексикология ҳаққында сӛз еткенимизде, сӛзди ӛзиниң изертлеў объекти етип алатуғын тил илиминиң басқа да тараўлары арасындағы байланыс дыққат орайында турыўы лазым. Әсиресе сӛздиң тәбиятын толығырақ түсиниўге себепши болатуғын семасиология, этимология, сондай-ақ лексикография ҳәм услубияттың ӛз-ара байланслары тилдиң сӛзлик қурамын ҳәр тәреплеме үйрениўде белгили әҳмийетке ией.
Сӛзлик қурамды үйрениўде биз, әлбетте, лексикалық элементлерди түрли жобада сӛз етемиз. Анаў я мынаў сӛзге оның мәнисине, сӛзлик системадағы орнына, тарийхый шығысы жағынан қайсы қатламға тийисли екенлигине, қолланылыў ӛрисине, қолланылыў дәрежесине, услублық ӛзгешелигине қарай баҳа беремиз.
Демек, лексикология курсы сӛзлик қурамды үйрениўде мине усы жоқарыда аталған ўазыйпаларды ҳәр тәреплеме иске асырыўды нәзерде тутады, яғный ол сӛзлик қурамды пүтин бир система сыпатында қарап, оны семасиологиялық айрықшалықлары, қурамы, тарийхый шығысы, қолланыў ӛриси, услублық ӛзгешеликлери, қолланыў дәрежеси жағынан баҳалайды ҳәм үйретеди.
Соның менен бирге, бул тараўда тилде таяр түринде ушырасатуғын фразеологиялық сӛз дизбеклериде де түрли жобаларда сӛзетиледи, оларға тән қәсийетлерге сыпатлама бериледи. Бул мәселе лексикологияның ажыралмас бир тараўы болған фразеология бӛлиминде қаралады. Фразеологиялық сӛз дизбеклери тилде турақлы сӛз дизбеги түринде ушырасатуғын лексикалық бирликлеор сыпатында мәниси, семантикалық биригиўшилиги, лексикалық қурамы, қурлысы, тарийхый шығысы, экспрессивлик услублық айрықшалықлары кӛз-қарасынан үйрениледи. Ӛткени қақарақалпақ тилиниң сӛзлик системасында фразеологиялық сӛз дизбеклери ӛзгеше сыпаттағы сӛзлик қатламды қурайды ҳәм күнделикли тил арқалы пикир алысыў жағдайында жеке лексикалық бирликлер сыяқлы қолланылыў мүмкиншиликлерине ийе. Мәселен, пышақ арқасы, қамырдан қыл суўырғандай қулақ түриў, ӛкше кӛтериў, жыс тоғай, тастай қараңғы усаған турақлы сӛз дизбеклери сӛзлик қурамы жеке лексикалық бирликлер сыяқлы ӛз орнына ийе ҳәм мәнилик жақтан бир сӛз орнында қолланыла алады.
Лекскология курсы тил илиминиң лексикография тараўы менен де тиккелей байланыста. Сонлықтан қарақалпақ лексикографиясы тараўындағы жетискенликлерге лексикалық машқалалар қатарында сыпатлама бериў ҳәзирги қарақалпақ әдебий тилин тереңирек ҳәм ҳәр тәреплеме үйрениў исин әдеўир жеңиллестиреди. Усы кӛз-қарастан лексикологиялық курсты лексикографилық сыпатламалар менен ушырастрыў мақсетке муўапық келетуғыны сӛзсиз.
Лексикология курсында, усылай етип, сӛзлик қурамды ҳәр тәреплеме анализлеў қарақалпақ әдебий тиллик раўажланыў нызамларын теориялық кӛз-қарастан үйрениў ушын да, тилдиң кең мүмкиншиликлеринен әдебий тилдиң нормаларына сәйкес дурыс ҳәм шебер пайдаланыў ушын да үлкен әҳмийетке ийе.
Қарақалпақ әдебий тилиниң сӛзлик қурамын мине усы жобаларда үйрениў арқалы оның ҳәзирги дәўирде айта қаларлық дәрежеде раўажланғанлығын кӛремиз.
Do'stlaringiz bilan baham: |
