%збекстан республикасы жо№ары

Таяныш түсиниклер:

Сӛз мәнисиниң кеңейиўи ҳәм тарайыўы. Сӛздиң кӛп мәнилиги, полисемия. Омонимия.

Омонимлер. Омофонлар, Омографлар.

Әдебиятлар:

1. 
   Баскаков Н.А. Каракалпакский язык. т.IV Н.,1995.
   
2. 
   Бердимуратов Е. Қарақалпақ тили (лексикология).Нӛкис,1994.
   
3. 
   Неъматов Ҳ., Расулов Р. Ўзбек тили систем лексикологиясы асослари.Тошкент.,1995.
   

Шығыс бойынша қарақалпақ тили лексикасы Жоба:

1. 
   Cӛзлик қурам ҳәм оның раўажланыўы
   
2. 
   Ӛз сӛзлик қатлам
   
3. 
   Түркий ҳәм монғол тиллерине ортақ сӛзлер
   
4. 
   Араб тилинен аўысқан сӛзлер
   
5. 
   Парсыша-тәжикше сӛзлер
   
6. 
   Орыс тилинен ҳәм орыс тили арқалы басқа тиллерден аўысқан сӛзлер
   

Таяныш сӛзлер: сӛзлик қурам, ӛз сӛзлик қатлам, түркий тиллерге ортақ сӛзлер, сӛзлердиң аўысыўы, калька сӛзлер

Сӛзлик қурам ҳәм оның раўажланыўы

Күнделикли пикир алысыў жағдайында пайдаланылып киятырған сӛзлердиң жыйнағы сӛзлик қурамды қурайды. Ол тилдиң байлығын кӛрсетеди.

Қарақалпақ тилиниң сӛзлик қурамы бир неше тарийхый дәўирди басынан кеширди ҳәм сол дәўирлер даўамында толып атырған ӛзгерислерге ушырады. Онда қарақалпақ халқының тарийхы, ӛткен ҳәм ҳәзирги дәўириниң толық кӛриниси кӛринеди.
Сӛзлик қурам ҳаққында сӛз еткенде ҳәттеки В. К. Фаворин оны мынадай деп жүдә дурыс баҳалайды: «Сӛзлик қурамда бизиң барлық билимимиз, ойымыз, пикиримиз, түсинигимиз, бизиң барлық қабыл еткен сезимлеримиз, эмоциямыз, қайғы-қуўанышымыз кӛринеди»¹.


¹ В. К. Фаворин. Синонимы в русском языке, Свердловск, 1953, 3-бет.
Ҳәзирги заман қарақалпақ тилиниң сӛзлик қурамы да мине усындай сыпатқа ийе.
Тилдиң сӛзлик қурамы ҳаққында халықтың экономикалық, мәдений ҳәм сиясий турмысының ӛзгериўи ҳәм раўажланыўы менен тиккелей байланыста болатуғынлығы белгили. Усыған байланыслы тилдиң ишки раўажланыў нызамлары арқалы ишки ҳәм сыртқы дереклер тийкарында жаңа түсиниклерди аңлататуғын жаңа сӛзлер сӛзлик қурамға енип, ал турмыс қәжетлилигинен айрылған түсиниклерди билдиретуғын сӛзлер гӛнерип, гейпаралары ҳәттеки сӛзлик қурамнан шығып қалып та отырады.
Қарақалпақ тили, тийкарынан алғанда, мине усындай сӛзлердиң есабынан ӛзиниң сӛзлик қурамын раўажландырып киятыр. Мәселен, өндирис, қурылыс, баслама, кәрхана, талқылаў, санаат, миннетлеме, үндеў, бағдарлама, усыған сӛзлер қарақалпақ тилиниң лексикасына соңғы жыллар ишинде жаңадан кирген сӛзлер болып табылады. Ал гүле, шарық, ҳәйкел, ҳалқа, әребек, болыс, ояз усаған сӛзлер гӛнерген сӛзлер.
Ҳәзирги қарақалпақ тилиниң лексикасы турмыстың барлық тәреплерин ӛз ишине алатуғын бай сӛзлик ғәзийнеден турады. Ол тилдиң ишки раўажланыў нызамларына сәйкес сӛздиң пайда болыў, жасалыў усыллары, сондай-ақ басқа халықлар менен қатнас нәтийжесинде сӛз аўысыўы арқалы кеңейип, жетилисип киятыр. Мәселен, бас деген сӛздиң қосымта қосыў арқалы қосыў усылы арқалы баслық, басшы, басшылық, баслама, баслаўшы, басқарма, ис деген сӛзден ислеў, искер усаған екинши бир жаңа сӛзлер пайда болған. Ал журт деген сӛз ҳәзир халық деген сӛздиң мәнисинде де кӛшип кеткен елдиң, үйдиң орны мәнисинде де, мәкан деген мәниде де қолланылады:

1. 
   Ата журтым Түркистан, Ондада паян етпеди, Күни-түни қыйналып,
   

Он еки айда тапқаны, Қыс азыққа жетпеди.

(Жийен жыраў, «Посқан ел»).

2. 
   Тарийх бир мың үш жүз отыз үшинде, Заман ҳәр тәрепке дӛне баслады,
   

Журт жыласып Николайдың тусында, Ҳәр түрли ҳүкимге кӛне баслады.
(А.Муўсаев, «Бола баслады»).

Бул жерде журт деген мәниде де халық деген мәниде де жумсалып тур. Олар бир-бирине жақынласпайтуғын омонимлер.

Бул сӛздиң бурын тек орын деген мәниде ғана қолланылғанлығын кӛремиз. Журт-баланд жойларда сақланиб қалған бино излари, девор таги, қурғон аломати ва бошқалар².
Демек, семантикалық мәни ӛзгериси нәтийжесинде еки түрли сӛз пайда болып отыр.
Усы жоқарыдағы сӛзлердиң барлығы да жеке сӛзлер сыпатында қарақалпақ тилиниң сӛзлик қурамында ӛз орнына ийе.
Сондай-ақ, мақлуқат, жәмийет, нәсил усаған араб тилинен аўысқан сӛзлер, зергер, дәрт, үмит усаған парсы тилинен аўысқан сӛзлер, класс, партия усаған орыс тили арқалы аўысқан сӛзлер қарақалпақ тилиниң сӛзлик қурамына қарақалпақ халқының усы халықлар менен тарийхый қатнасықлары нәтийжесинде дӛреген.
Енди биз қарақалпақ тилиниң сӛзлик қурамы тарийхый шығысы бойынша қандай сӛзлер топарынан туратуғынлығын кӛрейик.