Ӛзбекстан Республикасы Жоқары ҳәм орта арнаўлы билимлендириў министрлиги Әжинияз атындағы

 
G. 
barbadense 
L
. 
түрине тийисли,
 
жабық-клейстогам гүл типине ийе болған 
линия, семья ҳәм қоспақларда морфобиологиялық ҳәм тийкарғы хожалық 
баҳалы белгилериниң нәсиллениўи ҳәм ӛзгериўшеңлигин үйрениў 
тийкарында олар арасынан дыққатқа ылайық ҳәм тәбийий шараятларда, 
биологиялық тазалығын 95-98% шекем сақлап қалған, генотипиниң жоқары 
генетикалық бир қыйлылығын тәмийинлеўши қатар 
келешекли
абзаллықларды сәўлелендирген линия ҳәм семьяларды басланғыш материал 
сыпатында 
селекциялық-генетикалық 
излениўлерде 
усыныс 
етиўди 
алдымызға мақсет етип қойдық. Бул мақсетке ерисиў ушын тӛмендеги 
ўазыйпаларды, яғный жабық-клейстогам гүл типине ийе болған линиялар ҳәм 
семьяларды сортлар менен туўры ҳәм реципрок усылда шағылыстырыўдан 
алынған F
1
- F
3
ӛсимликлерде жабық -клейстогам гүл ҳәм қымбатлы хожалық 
белгилердиң нәсиллениўи ҳәм ӛзгериўшеңлигин үйренилди. Бунда 
тәжирийбеде Сурхон-16 ҳәм Сурхон-101 сортларының бир гӛректеги 
пахтаның аўырлығы кӛрсеткишлери ең жоқары 3,3-3,4 г ды пайда етип 
линияларға қарағанда 0,4 г, F
2
ӛсимликлерине қарағанда 0,2-0,6 г ға ири 
болғанлығы анықланды. Бир гӛректеги пахтаның салмағы кӛрсеткишлериниң 
нәсиллениў коэффициенти h
2
F
1
/F
2
– 0,50 ден жоқары болып, үйренилген 20 
қоспақ комбинациядан 4 ңәсиллениў коэффициенти h
2
F
1
/F
2
– 0,50-0,58 ти, 
қалған бәрше қоспақ комбинацияларда h
2
F
1
/F
2
– 0,63-0,93 ти пайда етти. Бул 
болса, белгиниң 50 % тен 93% ке шекем генлер тәрепинен басқарылыўын ҳәм 
бул кӛрсеткиштиң нәсиллениўи кӛбирек ген тәсири басқарыўында 
болғанлығын кӛрсетти. Талшық шығымы ҳәм узынлығы бойынша F
2
ӛсимликлери ҳәм линиялар арасында үлкен парықланыў бақланбады ҳәм 
талшық шығымының орташа кӛрсеткишлери 39,0-41,7% аралығында болып, 
сортларға қарағанда 2,8-5,2% жоқары болғанлығы анықланды. Талшық 
шығымы бойынша Т-799хСурхон-16 қоспақ комбинациясында нәсиллениў 
коэффициенти h
2
F
1
/F
2
– 0,40, қалған айырым комбинацияларда нәсиллениў 
коэффициенти h
2
F
1
/F
2
– 0,69-0,91 ди пайда етти. Алынған мағлыўматлардан 
соны кӛриў мүмкин, талшық шығымы белгисиниң нәсиллениўи тийкарынан 
генлер тәсири басқарыўында болғанлығы анықланды. Талшық узынлығы 
белгиси агротехника ҳәм сыртқы орталық шараятларына қарап ӛзгерип 
турады. F
2
ӛсимликлери, линиялар ҳәм сортларда талшық узынлығы 
белгисиниң орташа кӛрсеткишлери ортасында үлкен парықланыў бақланбады 
ҳәм ата-ана формаларында 38,4-41,0 мм, қоспақ ӛсимликлерде болса 38,5-40,9 
мм ди пайда етти. Үйренилген қоспақ комбинациялардан 2 де белгиниң 
нәсиллениў коэффициенти ең жоқары болып, h
2
F
1
/F
2
– 0,85-0,87 ни пайда 
етти, усы белгисиниң 85-87 % ген тәрепинен басқарылғанлығын, 13-15 % 

---

103 
сыртқы орталық шараяты тәсиринде болғанлығын кӛрсетеди. Қалған қоспақ 
комбинацияларда да нәсиллениў коэффициенти жоқары болып h
2
F
1
/F
2
– 0,41-
0,82 ни пайда етти. үйренилген линияларда 1000 дана шигит аўырлығы 113,7-
117,7 г ды пайда етип, бул кӛрсеткиш сортларға қарағанда 2 г шекем пәс 
болғанлығы анықланды. F
2
ӛсимликлеринде бул кӛрсеткиш 108,4-118,1 г ды 
пайда етти ҳәм линияларға қарағанда бир қанша пәс болғанлығы бақланды. 
1000 дана шигит аўырлығы бойынша Сурхон-16хТ-799 қоспақ 
комбинациясында нәсиллениў коэффициенти h
2
F
1
/F
2
– 0,48, қалған қоспақ 
комбинацияларында нәсиллениў коэффициенти бир қанша жоқары болып h
2
F
1
/F
2
– 0,60-0,95 ке тең нәтийжелер бақланды, ҳәм бул белгиниң пайда 
болыўында 60-95 % генлер тәсири барлығы анықланды. 
Бул илимий излениўлер нәтийжесинде тӛмендегише жуўмаққа келип бир 
дана гӛректеги пахта аўырлығы менен талшық шығымы, талшық узынлығы 
арасында; талшық узынлығы менен 1000 дана шигит аўырлығы, талшық 
индекси арасында; гүллердиң түри менен бир дана гӛректеги пахта 
аўырлығы, 1000 дана шигит аўырлығы, талшық узынлығы арасында дерлик 
байланыслар жоқлығы анықланды. Талшық шығымы менен 1000 дана чигит 
аўырлығы арасында орташа унамсыз байланыс барлығы анықланды. Талшық 
индекси менен талшық шығымы, 1000 дана шигит аўырлығы арасында 
орташа унамлы байланысты пайда етти. Хазмогам ҳәм клейстогам 
гүллериниң саны бойынша шекленген шақаланыў типине ийе болған 
линиялар қатнасыўында алынған F
1
қоспақ комбинациялар арасында 
мүнәсибет 1:1 пайда етти. Аналық форма сыпатында Сурхон-16 сорты 
алынғанда клейстогам гүллериниң саны (6% ке) асқанлығы анықланды. 
Шекленбеген шақаланыў типине ийе болған семьялар қатнасыўында алынған 
F
1 
қоспақ комбинацияларда хазмогам ҳәм клейстогам гүллериниң саны 
мүнәсибети 1:3 пайда етти. Буған шекленбеген шақаланыў типине ийе болған 
семьялардың тәсири барлығы анықланды.