Ӛзбекстан Республикасы Жоқары ҳәм орта арнаўлы билимлендириў министрлиги Әжинияз атындағы

Пайдаланған әдебиятлар дизими: 
1. Бахтин П.И. Физико-механические и технологические свойства почвы. 
- Москва, 1971. - 64 с. 
2. Ахмеджанов М.А. Планировка орошаемых земель.-Т, 1991. - 112 с. 
3. Общая концепция развития комплексной механизации и 
электрификации АПК Республики Узбекистан до 2010 года. - Т, 1992. - 52 с.
4. Система машин и технологий для комплексной механизации
сельскохозяйственного производства на 2001…2010 гг. -Ташкент, 2003. -164 с. 

---

99 
МАЛА-ТЕГИСЛЕГИШ ЖУМЫСЫНЫҢ ТЕХНОЛОГИЯЛЫҚ 
СХЕМАСЫН ИСЛЕП ШЫҒЫЎ ҲӘМ ОНЫҢ ЖУМЫС ОРГАНЛАРЫН 
АНАЛИЗЛЕЎ 
 
Утепбергенов Б.К.- т.и.к., доцент, Рамазанов Б.Н., үлкен оқытыўшы, 
Рамазанов Б.Б.- ассистент оқытыушы 
Ташкент мәмлекетлик аграр университети Нөкис филиалы 
 
Бизге мәлим, топыраққа яруслы ислеў бериў технологиялық процесстиң 
орынланыў сапасын жақсылайды ҳәм сарпланатуғын энергияны кемейтеди
[И.С.Хасанов: 1]. Сонлықтан, биз топырақты егиске таярлаўда, топырақ бетин 
тегислеў ҳәм тығызлаў жумысларын орынлаў ушын мала-тегислегиштиң 
яруслы технологиялық схемасын таңлап алғанбыз.
Бул схеманы әмелге асырыў ушын мала-тегислегиштиң бир неше 
тегислеўши ҳәм тығызлаўшы жумыс органлары агрегаттың ҳәрекетлениў 
бағдары бойынша басқышлы избе-из жайласыўы керек, яғный екинши жумыс 
органы биринши жумыс органына салыстырғанда тӛмен жайласады, ал 
үшинши жумыс органы екинши жумыс органына салыстырғанда тӛмен 
жайласады ҳәм басқа (1-сүўрет). Бундай схемада алдыңғы жумыс органлар 
топырақ бетин тегислеў, ал кейинги жумыс органлар тығызлаў жумысларын 
орынлайды.
1-сүўрет. Экспериментал мала-тегислегиш жумысының технологиялық 
схемасы: 1-3 - тегислеўши-тығызлаўшы жумыс органлары. 
Усынылып атырған мала-тегислегиштиң сапалы ҳәм энергетикалық 
кӛрсеткишлерине тәсир етиўши тийкарғы параметрлери (2-сүўрет) оның 
жумыс органларының топырақ бетине салыстырғанда орнатылыў мүйеши ( ) 
олардың бийиклиги (
h
), жумыс органлар арасындағы бойлама аралық (
L
), 
салыстырмалы вертикал жүклениўи (
Q
у
), жумыс органлар саны (n), 
агрегаттың ҳәрекетлениў тезлиги (
V
) есапланады. 
а) 

---

100 
б) 
2-сүўрет. Мала-тегислегиш схемасы: а) қаптал тәрепинен кӛриниси; б) 
жоқарғы тәрепинен кӛриниси: 1, 2-қаптал тәрепиндеги бруслар; 3, 4 ҳәм 5-
жумыс органлар; 6-жумыс органның бийиклигин ӛзгертиўге арналған 
қосымша пластинка. 
Топыраққа алдын ислеў берилген атыз бойлап агрегат ҳәрекетлениўде 
мала-тегислегиш жумыс органлары топырақ бетиндеги бийикшелерди кесип 
алып, ой жерлерди толтырады ҳәм тығызлайды (3-сүўрет). 
3-сүўрет. Мала-тегислегиш жумыс органларының жумыс ислеў схемасы.
Мала-тегислегиш жумыс органлары жүрип ӛткеннен кейин топырақ 
қатламларындағы тығызлықты тӛмендеги формула жәрдеминде анықлаў 
мүмкин: 
0
1
1
0
H
H
H
(1.1). 
бул жерде: 
о
- мала-тегислегиштиң жумыс органы жүрип ӛткенге
шекемги жумсартылған топырақ қатламының тығызлығы, г/см
3
; 
H
1
- жумсартылған топырақ қатламының қалыңлығы, см; 
H
о
- жумыс органының топыраққа батыў тереңлиги, см. 
Агротехникалық талаплар бойынша пахта шигитин егиў ушын 
таярланған атызлардың сүрим қатламындағы топырақ тығызлығы 1,2-1,3 
г/см
3
аралығында болыўы керек [Б.К.Утепбергенов: 3]. Сонлықтан, мала-
тегислегиш жүрип ӛтпестен алдынғы топырақ тығызлығын анықлап, жумыс 
органларының топыраққа мүмкин болған батыў шамасын анықлаў мүмкин 
[5]. 
0
1
0
1
H
H
, (1.2) 

---

101 
бул жерде:
Н
0
- мала-тегислегиш жумыс органларының топыраққа 
мүмкин болған батыў тереңлиги. 
Егер де бул факторларды 
H
1
= 20 см, 
о