Ӛзбекстан Республикасы Жоқары ҳәм орта арнаўлы билимлендириў министрлиги Әжинияз атындағы

 
ЎЗБЕКИСТОННИНГ ШИМОЛИЙ ХУДУДЛАРИГА МОСЛАШГАН 
ТРИТИКАЛЕ НАВЛАРИНИ ТАНЛАШ 
 
Бабоев С.К., Аллоберганова З.Б., Дусчанов Ж.С. 
УРДУ 
Тритикале инсон томонидан яратилган биринчи синтетик донли экин 
бўлиб, у буғдой ва жавдарни дурагайлаш асосида олинган. Тритикаленинг 
афзаллик томонларидан бири унинг иммунитетининг кучлилиги бўлиб, бир 
қанча 
инфекцион 
касалликларга 
чидамли, 
дони 
таркибидаги 
алмаштирмайдиган аминокислоталардан лизиннинг миқдори буғдойга 
нисбатан юқорилиги уни бутун дунѐда кенг тарқалишига сабаб бўлган. Янги 
экинга қизиқиш катта бўлиб, тритикалени амалиѐтга жорий этиш бир қанча 
давлатларда жумладан Алжир, Шарқий Африка, Лотин Америкаси ва Осиѐ 
давлатларида кенг тарқалиб, унинг ўртача хосилдорлиги 50 ц/га дан юқори 
бўлди. Тритикале Европа давлатларидан Полшада, МДХ давлатларидан 
Белоруссия, 
Россия, 
Қозоғистон 
давлатларида 
экилиб 
келмоқда.[Абдукаримов Д.Т. 2002, Атабаева Х.Н. ва бошқ 2000] 
Ғалла мустақиллигига эришилган республикамизда бугунги кунда 1300 
минг гектар ортиқ майдонга буғдой экилиб, олинган хосил 7 млн тоннадан 
ортиб кетди. Бу хосил аҳолининг нонга бўлган талабини тўлиқ қондириб, бир 
қисми экспорт қилимоқда ва яна бир қисми эса паррандачиликда ем сифатида 
ишлатилмоқда. Лекин охирги йилларда буғдойдаги турли занг касалликлари, 
хасва ва шиллиқурт каби зараркунандаларнинг зарари кўпайиб, дон 
етиштиришнинг таннархи ортиб кетмоқда. Бу эса ўз навбатида қўшимча 
равишда касаллик ва зараркунандаларга чидамли бўлган, хосилдор бошқа 
бошоқли дон экинларини амалиѐтга татбиқ этишни тақозо этади.

---

417 
Бугунги кунда ер шарининг катта қисмида аҳоли нотўғри ва тўйиб 
овқатланмасликдан қийналмоқда. Оқсил калорияси етишмаслик айниқса 
болалар орасида кенг тарқалган. Бу масалаларни ечишда таркибида оқсил 
моддаси кўп ва озуқа сифати яхши бўлган арзон ва етиштириш осон донли 
экинлар навларини татбиқ этиш мухим ахамиятга эга. Тритикале - нонбоп 
донли экинларнинг янги тури бўлиб, амалда бу эхтиѐжларни қондириш 
имкониятига эга.
Тритикале донли экинлар ичида буғдой, арпа ва жавдарга нисбатан кам 
ўрганилган бўлишига қарамай, дунѐнинг жуда кўп илмий тадқиқот 
институтларида ва тажриба участкаларида кенг доирада ўрганилиб 
келинмоқда. Жумладан Қозоғистон селекционрлари томонидан ўтган асрнинг 
80 йилларида турлараро чатиштириш ва экспериментал мутагенез усуллари 
ѐрдамида бир неча тритикаленинг бир неча шаклларини олишга 
муяссарбўлган. [Остонақулов Т.Э.2008]
 
Ўзбекистонда тритикале селекцияси билан Дон ва дуккакли экинлар 
ИТИ ходимлари шуғулланишган, бир неча навлари (Праг серебристий, 
Норман, Фарход) туманлашган бўлишига қарамай Республикада бу экин кенг 
майдонларга тарқалмаган, Хоразм вилояти худудининг шўрланган 
тупроқларида эса бу экин тури синаб кўрилмаган. Хозирда тритикаленинг 
бахорги ва кузги коллекция материалларини ўрганиш ва фойдаланиш асосида 
Хоразм худудининг шўрланган ва ярим шўрланган тупроқ шароитига мос 
навлар яратишда қимматли юқори маҳсулдор донорлар ажратиш ва 
селекцияга татбиқ этиш ишлари олиб борилмоқда. 
Бунинг натижасида тритикаленинг махаллий ва дунѐ коллекцион 
материаллари Хоразм вилотининг шўрланган ва ярим шўрланган тупроқ 
шароитида скрининг ўтказилади ва ушбу худдга мос намуналар ажратиб 
олинади, коллекция намуналарини турли иқлим ва тупроқ шароитларида 
снаш йўли билан Хоразм худудига мос келадиган ва ишлаб чиқариш 
талабларига тўлиқ жавоб берадиган тизмалар ажратиб олинади.