Ӛзбекстан Республикасы Жоқары ҳәм орта арнаўлы билимлендириў министрлиги Әжинияз атындағы

Foydalanilgan adabiyotlar ro‟yxati. 
1.
 
Kamilov B.G., Qurbanov R.B., Salixov T.V. Baliqchilik. 
Тоshkent- 2003 
2.
 
S.Q. Husenov, D.S.Niyazov. Baliqchilik. Toshkent - 2013 
 
БУҒДОЙДА СИФАТ МУАММОСИ ВА УЛАРНИНГ ЕЧИМИ 
 
Аллоберганова З.Б., Файзуллаев Р.Қ. 
 
Бугунги кунда бутун дунѐда буғдой донининг таркибида инсон 
саломатлиги учун зарур бўлган микроэлементларнинг етарли миқдорда 
синтез қила олувчи генотипларини топиш ва уларни селекция жараѐнига 
жалб этиш бўйича илмий тадқиқот ишларига катта аҳамият берилмоқда. 
Бунга сабаб, кейинги йилларда инсон организмида темир ва рух 
микроэлементларининг етишмаслиги натижасида келиб чиқаѐтган камқонлик 
касаллигидир. Шу жумладан Ўзбекистонда хам аҳолининг бола туғиш 
ѐшидаги аѐлларида ва ѐш болаларда темир етишмаслик камқонлиги кўп 
учрамоқда. [Маликова Г.Б., Махмудова М.А., Бугланов А.А.2001, Шарманов 
Т.Ш. 1999.] 

---

420 
Бу касалликнинг оқибатлари нимага олиб келиши ҳаммага маълум. Бу 
муаммони ҳал этишда буғдойда биологик фортификация қилиш, яъни 
таркибида темир ва рух микроэлементлари етарли бўлган буғдой навларини 
яратиш муҳим рол ўйнайди. [World Health Organization (WHO) 2002] 
Бу чуқур фундаментал тадқиқотлар орқали ҳал этиш зарур бўлган 
муаммо бўлиб, аввало, темир моддаси қандай синтез бўлади, уни синтез 
бўлишига нималар таъсир кўрсатади, табиатда шундай генотиплар борми, 
уларни синтез бўлишини қандай генлар мажмуаси назорат қилади, деган 
масалаларни ечиш зарур бўлади. Бу масалани ўрганиш учун тадқиқот 
республикамизда экилаѐтган барча буғдой навларини, турли хил 
минтақаларда, жумладан, тоғ ва тоғолди зоналарида эскитдан экиб келинган 
нав намуналарининг таркибидаги микроэлементлар миқдорини таҳлил қилиш 
билан бошланди. Олинган бирламчи натижаларнинг ўзиѐқ республикамизда 
эскитдан экиб келинган маҳаллий навлар ичида буғдой уни таркибида 
нисбатан кўп миқдордаги микроэлементлар бўлган навлар бор эканлигини 
кўрсатди. Бу намуналар Қашқадарѐ ва Сурхондарѐ вилоятларининг Яккабоғ 
ва Бойсун туманларидаги тоғолди зоналарида қадимдан экилиб келинаѐтган 
маҳаллий навлар ичидан топилди. 
Шуни алоҳида таъкидлаш лозимки маҳаллий навларнинг ҳаммаси фақат 
лалми 
майдонлардагина 
сақланиб 
қолган 
бўлиб, 
суғориладиган 
майдонлардаги маҳаллий навларни Краснодар селекциясига мансуб бўлган 
биологик қишги буғдой навлари сиқиб чиқарган. Бунга асосий сабаб Россия 
навларининг интенсив типдаги навлар эканлиги ва юқори ҳосилдорлигидир. 
Албатта, бу маҳаллий навлар амалиѐтдаги интенсив навлар билан 
рақобатлаша олмайди. Уларнинг навдорлиги ва ҳосилдорлиги паст, 
касалликларга чидамли эмас, кечпишар. Бу навларни селекция жараѐнига 
жалб этиш, бкори сифатли буғдой навлари яратишда донор сифатида 
фойдаланиш керак. Бунинг учун биринчи навбатда бу жараѐнни генетик 
бошқариш мумкинми ѐки бу физиологик муаммоми, бу белгиларнинг 
ирсийланиш даражаси қандай ѐки қайси физиологик жараѐнлар таъсир 
қилади каби масалаларни ечиш зарур. 
Шунга карамай, республикамизда шундай навларнинг борлигини ўзи 
ҳозирги кунда фанда биофортификация деб аталган йуналишни
Ўзбекистонда ҳам ривожлантириш мумкин ва яхши натижалар беришини 
кўрсатади. Лекин бунинг учун замонавий ускуналар билан жиҳозланган 
лаборатория зарур.
Шуларни инобатга олган ҳолда Ҳоразим тупроқ иқлим шароитида ҳам
қадимий навларни экиб, улардаги ўзгаришлар устида изланишлар олиб 
борилмоқда.