Ӛзбекстан Республикасы Жоқары ҳәм орта арнаўлы билимлендириў министрлиги Әжинияз атындағы

Xulosa qilib shuni aytish mumkinki-
Oroldengizini suv bilan to‘ldirib 
turadigan manba bu Amudaryo va Sirdaryolardir. Bu daryolar har yili Orol 
dengiziga 56 km kub suv quyadilar. Mahalliy yong‘inlar hisobiga esa 5 km kub
suv Oroldengiziga qo‘shilib turadi. Tog‘dan boshlangan joylarida bu daryolarda 
100 km kub dan ortiq suv bo‘lib Orol dengiziga quyilganga qadar 2500 km 

---

365 
masofani cho`l zonasi bo‘ylab o‘tganda suvning yarimidan ko‘prog‘i bug‘lanib va 
boshqa sabablar natijasida Orolga yetib bormaydi. Biroq XX asrning ikkinchi 
yarimidan boshlab bu mintaqada vaziyat keskin o‘zgara boshladi. 
Foydalanilganadabiyotlar 
1.
Zokirov X.X., Qo‘ldoshevaSh.A. Tabiatni muhofaza qilish va undan 
oqilona foydalanish. Toshkent ―Yanginashr‖ 2011 y. 
2.
Tursunov X.T., Raximov T.U. Ekologiya. Toshkent ―O‘zbekiston‖ 2003 y. 
AYRIM ATOMLAR VA MOLEKULALARNING KOMPLEKS 
BIRIKMALAR HOSIL QILISH XOSSALARI 
 
Abduvaliyeva M.J., Xoliqulova N.A. 
TDTU Termiz filiali 
 
Kimyoviy birikmalarning xossalari o‘rganilishi natijasida XIX asrning oxiriga 
kelib kimyoviy birikmalar 2 turkumga atomli va molekulyar birikmalarga bo‘lindi. 
Keyinchalik molekulyar birikmalar molekula bilan molekulaning qo‘shilishidan 
hosil bo‘lgan murakkab birikmalar kompleks birikmalar deb atala boshlandi. 
Kompleks birikma shunday birikmaki, uning molekulasi yoki ioni markaziy 
atomga ega bo‘lib, buni bir necha ion yoki molekulalar, ya‘ni ligandlar qurshab 
turadi. [1]
Kompleks birikmalar oddiy molekulalardan farq qilib, kompleks hosil 
qiluvchi markaziy atomni qurshab turuvchi ion va molekulalar mustaxkam bog‘lab 
turadi. Xatto eritmalarda ham u o‘zining mustahkamligini saqlab qolishga intiladi. 
Shuning uchun ham tibbiyotda inson organizmiga yuboriladigan inyeksiyalarning 
ko‘pchilligi kompleks eritmalari holatida bo‘ladi. Temirning kompleks birikmalari 
gemoglobin tarkibida joylashib organizmni kislorod 
bilan taminlaydi. 
Kompleks birikmalar hosil bo‘lishni elektrostatik nazariya bilan kovalent 
bo‘lanishlar nazariyasidan foydalanib tushuntiriladi. Elektrostatik nazariyaga 
binoan markaziy atom bilan yoki markaziy ion bilan addendlar orasidagi bo‘lanish 
zarrachalarning elektrostatik tortishuvi natijasida vujudga keladi va bu bog‘lanish, 
o‘z tabiati jihatidan xuddi ion bo‘lanishga o‘xshaydi. Ikkinchi nazariya kompleks 
hosil bo‘lishini izohlab berishda addentlar kompleks hosil qiluvchi bilan rasmiy 
atomli birikmalaridagi kabi elektron juftlar orqali birikadi degan tasavvurlarga 
asoslanadi. Masalan, kompleks tuz K
2
[PtCl
6
] ning hosil bo‘lishini elektrostatik 
nazariya nuqtai nazaridan ko‘rib chiqsak. Bu tuz platina (IV)-xloridning kaliy 
xlorid bilan birikish mahsulotidir. Platina xlor bilan ta‘sir etganida platinaning har 
bir atomi xlor atomiga to‘rttadan elektron berib, to‘rt valentli platina ioniga 
aylanadi.Hosil bo‘lgan ionlar bir vaqtda hosil bo‘ladigan xlor ionlari bilan 
bog‘lanib, PtCl
4
tuzni xosil qiladi. 
Pt+2Cl
2
=PtCl
4
Ammo to‘rta xlor ionining bog‘langan bo‘lishi, platina ionini boshqa xlor 
ionlariga ta‘sir etish xususiyatidan mutlaqo mahrum qila olmaydi.Shuning uchun, 
agar boshqa xlor ionlari platina ioniga yaqin bo‘lsa, platina ioni ularni darhol o‘ziga 
torta boshlaydi. Ammo platina ioniga yaqin kelayotgan har qaysi xlor ionini platina 
bilan bog‘langan to‘rtta xlor ioni itaradi. Agar platina ioniga tortish kuchi xlor 

---

366 
ionlarining itarish kuchlaridan ko‘p bolsa, xlorning yangi ioni platina ioniga 
birikadi. Yana boshqa xlor ionining birikishi bilan itarish kuchi ortib boradi va bu 
kuch tortish kuchidan ortib ketgach, boshqa xlor ionlari birikmaydi. Ayni holda 
platina ionlari bilan oltita xlor ioni bog‘langanda ana shunday payt vujudga keladi. 
Bitta platina ionidan va oltita xlor ionidan iborat grupada ortiqcha ikkita manfiy 
zaryad bo‘ladi; bu guruppa kompleksi ion [PtCl
6
] ning xuddi o‘zidir. Unga ikkita 
musbat kaliy ioni birikkanda kompleks tuz K
2
[PtCl
6
] hosil bo‘ladi. [3] 
Kompleks ionlaridagi kovalent bog‘lanishlar umumiy juft elektronlar vujudga 
keltiradigan odatdagi kovalent bog‘lanishlardan faqatgina o‘zlarining kelib 
chiqishlari bilan farq qiladi.Koordinatsion birikmalar olishda quyidagi sintez 
usullaridan foydalaniladi: 
1)
Muvozanatli
2)
Geneologik sintezlar
Muvozanatlar 
sentezda 
asosiy 
rolni 
termodinamik 
munosabatlar 
bajaradi.Bunda ―mahsulotlar‖ energetik manfaat jihatidan dastlabki moddalardan 
ko‘ra afzalroq bo‘lishi kerak.Bunda reaksiyalarning mehanizimi ikkinchi darajali 
hisoblanadi, ba‘zan ―mahsulotlarning‖ tuzilishi dastlabki moddalarning 
tuzilishidan umuman boshqacha bo‘lishi mumkin. 
Muvozanatli sintezni olib borish uchun quyidagi shartlarga rioya qilish kerak. 
a)
Koordinatsion birikma hosil bo‘lish muvozanat jarayonini ta‘minlash uchun 
zaruriy harorat va boshqa sharoitlar tanlash, 
b)
Muvozanatni mahsulotlar hosil bo‘lish tomoniga qarata siljitish choralarini 
izlash, 
c)
Zaruriyat bo‘lsa dastlabki moddalar energiyasini imkoni boricha oshirish, 
d)
Agar koordinatsion birikma hosil qilish jarayoni mahsulotni saqlash 
mumkin bo‘lmagan sharoitda amalga oshirilgan bo‘lsa, ―muvozanatni yaxlitlash‖ 
usuli tanlanadi. 
Genealogik sintezda mahsulotning tuzulishi dastlabki moddalar tuzulishiga 
o‘xshash bo‘ladi. Bunda reaksiya mexanizmi muhim ahamiyatga ega. Bu holda 
ham mahsulotning energetik jihatidan afzaligi imkoni boricha o‘z kuchini saqlab 
qoladi.[4] 
Koordinatsion birikmalar hosil qilishni ma‘lum temperatura sharoitida amalga 
oshirishda ko‘pincha termogravimetrik tekshirish (ya‘ni sestemadan yengil 
uchuvchan ligand chiqib ketishi tufayli modda massasining vaqt va temperatura 
ortishi bilan kamayishini aniqlash) natijalaridan ham foydalaniladi. Suvsiz tuzlar 
(CuSO
4
, NiSO
2
, CoCl
2
) suv bilan o‘zaro ta‘sirlashganida kristallgidratlarga 
(masalan, CuSO
4*
5H
2
O, NiSO
4*
7H
2
O, CoCl
2*
6H
2
O) aylanadi. Bu tuzlarning 
suvdagi eritmalarida [Cu(H
2
O)
4
]
2+
, [Ni(H
2
O)
6
]
2+
va [Co(H
2
O)
6
]
2+
tarkibli kompleks 
ionlar mavjud.
Al
3+
,Cr
3+
, Sn
2+
, Zn
2+
, Pb
2+
va Co
2+
ionlarining tuzlari eritmasiga alohida-
alohida probirkalarda ozginadan NaOH eritmasi qo‘shilganda eritmada 
metallarning gidroksidlari cho‘kmaga tushadi. Probirkalarga mo‘l miqdorda NaOH 
eritmasi quyib cho‘kmalarni eritiladi natijada har bir eritmada [Al(OH)
6
]
3+
, 
[Cr(OH)
6
]
3+
, [Sn(OH)
4
]
2+
, [Zn(OH)
4
]
2+
, [Pb(OH)
4
]
2+
, [Co(OH)
4
]
2+
tarkibli gidrokso 
koordinatsion birikmalarning ionlari hosil bo‘ladi. 

---

367 
Cu
2+
, Zn
2+
va Ni
2+
tuzlari eritmasiga konsentratlangan ammiak eritmasidan 
qo‘shiladi. Hosil bo‘lgan metall gidroksidlar mo‘l miqdordagi ammiak eritmasida 
eritiladi. Natijada [Cu(NH
3
)
4
](OH)
2
, [Zn(NH
3
)
6
](OH)
2
, [Ni(NH
3
)
6
](OH)
2
tarkibli 
birikmalar hosil bo‘ladi.[2] 
Ikki idishdagi Zn
2+
va Cd
2+
tuzlarining eritmalariga Na
2
SO
3
ning 
konsentrlangan eritmasidan bir necha tomchi solib ZnSO
3
va CdSO
3
larning 
cho‘kmalarini hosil qilinadi. So‘ngra ikkala probirkaga mo‘l miqdorda Na
2
SO
3
eritmasini qo‘shsak [Zn(SO
3
)
2
]
2+
va [Cd(SO
3
)
2
]
2+
tarkibli koordinatsion 
birikmalarning ionlari hosil bo‘ladi. Odatda koordinatsion birikma hosil bo‘lishini 
eritma rangi yoki moddalar eruvchanligining o‘zgarishi orqali kuzatish mumkin. 
[2] 
Koordinatsion birikma hosil qiluvchi zarracha elektron juftining akseptori 
vazifasini bajaradi.
 
Agar markaziy atom kimyoviy bog‘lanishda o‘zining bo‘sh s-
orbitallari bilan ishtirok etsa bu holda faqat 
bo‘sh p- 
orbitallar ham qatnashsa
va p- bog‘lanishlar yuzaga keladi.
Siklik koordinatsion birikmalar tarkibida bidentat va polidentat ligandlar 
bo‘lishi mumkin. Masalan; [Co[NH
2
(CH
2
)
2
NH
2
]
3
]Cl
3
, [Co(asos)
3
] va hokazo. Agar 
[Co(NH
3
)
6
] Cl
3
tarkibidagi 6 ta NH
3
ni 3 ta etilendiamin molekulasiga ajratilsa 
[CoEn
3
]Cl
3
hosil bo‘ladi. Bunda har qaysi etilendiamin molekulasi metall bilan 
ikkita -bog‘i orqali birikadi. Natijada uchta besh a‘zoli halqaga ega bo‘lgan 
kompleks hosil bo‘ladi (asos-atsetilatseton -O=C(CH
3
)-CH=C(CH
3
)-O- anioni ham 
5 a‘zoli halqa hosil qiladi, unda fragmentidan uchtasi markaziy atom atrofida 
koordinatsiya holatida bo‘ladi. Bunday birikmalar xelat koordinatsion birikmalar 
deb ataladi.[3]