Ӛзбекстан Республикасы Жоқары ҳәм орта арнаўлы билимлендириў министрлиги Әжинияз атындағы

Foydalanilgan adabiyotlar: 
1.
Xasanov.B.A., Xolmurodov E.A. ―Mevali va yong‘oq mevali daraxtlar, sitrus, rezavor 
mevali butalar hamda tok kasalliklari va ularga qarshi kurashish. (1-193 b).
2.
Agri Sciences ―High Quality, Well Care‖ 4-5-6. p. 
3.
Ro‘zimatjon Tolipovich Boyqo‘ziyev ―Limon keltirar million‖ -Toshkent - 2011. 62-65
BOYSUN TOG` FLORASI TARKIBIDAGI O`ZBEKISTON
RESPUBLIKASI QIZIL KITOBIGA KIRITILGAN 
ASTRAGALLUS
 L. 
TURKUMI TURLARINING BIOEKOLOGIYASI 
 
Qurbonova Z.M. - Termiz davlat universiteti magistri. 
Eshboyev M.B. - Termiz davlat universiteti uslubchisi
. 
Boysun tog`i Surxondaryo viloyatining Boysun, Denov va Oltinsoy tumanlari 
hududida joylashgan bo‘lib, mazkur mintaqaning asosini Boysun va Cho`lbair 
tog`lari tashkil etadi. Boysun tog`i ellipssimon shaklda bo`lib, 150 km masofaga 
cho`zilgan. Bu hudud geografik jihatdan Pomir-Oloyning Janubi-G`arbiy Hisor 
tizmasini yirik tarmoqlaridan biri hisoblanadi [O.Turginov T:2].
Boysun tog‘ tizmasi o‘simlik turlariga boy bo‘lib, unda yuksak 
o`simliklarning 77 oila, 523 turkumga mansub bo`lgan 1555 turi mavjudligi 2016 
yilda O.Turginov tomonidan o‘rganilgan O.Turginov ma‘lumoti bo‘yicha Boysun 
tog‘i florasi tarkibida 
Astragalus
turkumining 24 ta turi keltirilgan. Astragallus L. 
turkumi Tog`li O`rta Osiyo va Eron-Turon floralarida yetakchi o`rinni egallaydi 
hamda mazkur floralarni turlarga boyligi jihatidan o`zaro bog`lab turadi. Astragal 
turkumining O`rta Osiyoda 600 dan ortiq, O`zbekistonda esa 254 dan ortiq turlari 
tarqalgan. Oxirgi yillarda olib borilgan ilmiy izlanishlar va Markaziy gerbariy 
(TASH) fondida saqlanayotgan namunalarni tahlil qilish natijasida mazkur florada 

---

360 
turkumnng 268 ta turi uchrashi ma`lum bo`ldi [Ibragimov A: 83]. Hisor 
tizmasining florasi tarkibida 
Astragalus
L. turkumining 24 dan ortiq turi uchraydi 
va florada eng yirik turkum hisoblanadi. Olib borilgan izlanishlar natijasida Boysun 
tizma florasi tarkibida 
Astragalus
L. turkumiga mansub 4 ta tur ―O`zbekiston 
Respublikasining Qizil kitobi‖ tarkibiga kiritilgan.
Astragalus kelleri Popov
(Keller astragali
)
- Janubi-G`arbiy Pomir-Oloyda 
tarqalgan kamyob endem o`simlik bolib, bu turning areali Boysun tog` tizmasining 
Boysun-Darband yo`li, Darband va Sayrob qishlog`ining atroflaribi o‘z ichiga 
oladi. Keller astragali asosan shag`alli, mayda zarra tuproqli yerlarida o‘sishga 
moslashgan bo‘lib, poyasiz, ko`p yillik o`t. Bo`yi 10-20 sm atrofida, barglari 8-12 
juft bargchalardan tashkil topgan bo‘lib, bargining umumiy uzunligi 4-10 sm 
atrofida bo‘ladi. Gulbandi 4-8 sm uzunlikga ega. Gulbandining shakli shingili 
tuxumsimon bo`lib, uzunligi 9-10 mm ni tashkil etadi. Bayroqchasi qip-qizil rangda 
bo`lib, 18-22 mm uzunlikni tashkil qiladi. Qanotchasi 17 mm uzunlikni, qayiqchasi 
esa 13 mm uzunlikka ega. Dukkagining ustida dog`lardan iborat bo‘lib, yuzasi oq 
va qora tuklar bilan qoplangan. Bu o`simlik areali va sonining kamayib ketishiga 
asosan urug` hosildorligining pastligi va antropogen omillar ta‘sirida chorva 
mollarining pala-partish boqilishi asosiy sabab bolmoqda.
Astragalus pseudanthylloides Gontsch
(Paxmoqtukli astragal) - Hisor 
tizmasining G`arbi, Boysun tog`ining Boysun shahri atrofi, Pastki qizil, Xo`ja 
Gurgur-ota, Machaydaryo havzasi, Teshiktosh g`ori, Cho`lbair tog`i ―Vahshuvor‖ 
oromgohi, Ketmon-Chopti qismlarida o`suvchi kamyob, endem o`simlik 
hisoblanadi. Paxmoqtukli astragalning bo`yi 15-25 sm atrofida bo`lib, poyasiz ko`p 
yillik o`tdir. Barg bandi yaxshi taraqqiy etmagan bo‘lib, barglari 6-12 sm uzunlikda 
bo`ladi. Qattiq o`tkir uchli bo`lib tugovchi bargchalari barg bandida 10-16 juft 
bo`lib joylashgan. Gulpoyalarida joylashgan oqish momiq tukli barglarining 
uzunligi teng yoki ulardan biroz uzunroq yoki qisqa bo`lishi ham mumkin. 18-25 ta 
gullari uzunligi 10-17 sm bo`lgan shingil to`pgulda siyrak holda joylashgan. 
Gultojilarining rangi oq yoki och pushti bo`ladi. May oyida gullab, iyulda mevasi 
yetiladi. Bu tur asosan toshli-shag`alli yerlarda, qiya yonbag‘irliklarda yakka-
yakka holda ba‘zan bir qancha tuplari bir-biriga birmuncha yaqin holda o‘suvchi 
populyasiyalarni hosil qiladi. Bu o`simlik areali va sonining kamayib ketishiga 
asosan antropogen omillar ta‘sirida yangi yerlarning o‘zlashtirilishi va chorva 
mollarining rejasiz boqilishi asosiy sabab bolmoqda. 
Astragalus terrae-rubrae Butkov
(Qizilyer astragali) - Janubi-G`arbiy Pomir-
Oloyning endem turlaridan biri hisoblanadi. Bu tur Boysun tog` tizmasining 
Machay daryo havzasi, yuqori Machay, Xo`ja Gurgur ota, Chaqmoq soylari 
atrofida dengiz sathidan 1400-1500 m balandlikdagi olajinsli yerlarida tarqalgan. 
Qizilyer astragali 6-7 mm yo`g`onlikdagi tik va mustahkam poyaga ega bo`lib, 
umumiy uzunligi 20 sm atrofida bo`ladi. Bargalarining shakli uchburchak-
tuxumsimon bo`lib, uzunligi 6-8 sm, eni esa 4-6 sm ni tashkil etadi. Barg bandida 
esa barglar 2 juftdan joylashgan. Gullari sariq rangda bo`ladi. Dukkagining shakli 
tuxumsimon 
yoki 
cho`ziq-tuxumsimon 
bo`lib, 
pufaksimon 
shishgandir. 
Dukkagining uzunligi 8 mm ni tashkil qiladi. May oyida gullaydi va iyun oyida 
mevasi pishib etiladi. Bu turning areali qo‘shni Ko‘hitang tizmasi hududida ham 

---

361 
tarqalgan bo‘lib, asosan Kampirtepa bo‘limining Qoratolsoy yonbag‘irliklarida 100 
m
2
maydonda 25-35 tupni tashkil etadi. Turni saqlab qolish va ko`paytrirish 
maqsadida ―Surxon‖ davlat qo`riqxonasida muhofaza qilinmoqda.
Astragalus willisii Popov 
(Villis astragali) - Boysun tog` tizmasining Xo`ja 
Gurgur ota, Machay daryo havzasi, To`qqiz Taram qishlog‘i atroflarida tarqalgan. 
Villis astragali mayda toshli, shag‘alli va mayin tuproqli yerlarda dengiz sathidan 
1200-1600 m balandlikda, yakka-yakka holda (8-10 dona) o‘sadi. Bu turning 
poyasi yo`g`on shoxlangan bo`lib, yer ustki qismining umumiy uzunligi atigi 4-10 
sm ni tashkil qiladigan ko`p yillik o`tdir. Poyasining pastki qismini o`tgan yildan 
qolgan barglar o`rab turadi. Barglari uzunligi 4-10 mm bo`lgan 8-18 juft bo`lib 
joylashgan bargchalardan tashkil topgan. Bargning umumiy uzunligi esa 18 sm ni 
tashkil etadi. Gul poyasining uzunligi barg uzunligiga tengdir. Gullarining rangi 
binafsha rangda bo`ladi. May oyida gullab, mevasi iyun oyida yetiladi. Villis 
astragali sonining kamayib ketishiga asosiy sabab u tarqalgan yerlarda chorva 
mollarining haddan ziyod ko`p boqilishi va buning natijasida uning areali keskin 
kamayib ketishidir. Bu tur ―Surxon‖ davlat qo`riqxonasi florasining subendem 
turlaridan biri bo‘lib, bugungi kunda uning populyasiyalarini saqlab qolish va 
ko`paytrirish maqsadida muhofaza qilinmoqda.
Xulosa o`rnida shuni aytish mumkinki, tog`li O`rta Osiyo provinsiyasining 
lokal floralari jumladan, Tyan-Shan va Pomir-Oloy floralari Astragalus turlariga 
boyligi bilan ajralib turadi. Bu esa turkumga mansub bo`lgan turlarning yangi 
populyatsiyalarini izlab topish va ular ustida ilmiy izlanishlar olib borish 
muhimligini ko`rsatadi.