Ӛзбекстан Республикасы Жоқары ҳәм орта арнаўлы билимлендириў министрлиги Әжинияз атындағы

Фойдаланилган адабиѐтлар рўйхати: 
1.
Адилов Б.А. Морфобиология и галоаккумуляция некоторых доминантных видов 
растений Мирзачуля. Автореф. дис. ... канд. биол. наук. – Ташкент, 2010. – 24 с. 
2.
Акжигитова Н.И. Галофильная растительность Средней Азии и еѐ индикационные 
свойства. –Ташкент: Фан, 1982. –189 с. 
3.
Матжанова Х.К. Биоэкологические особенности соленакопления растений в 
условиях Каракалпакстана: Автореф. дис. … канд. биол. наук. –Ташкент, 1999. –18 c. 

---

77 
4.
Тухтаев Б.Е. Интродукция лекарственных растений на засоленных землях 
Узбекистана: Автореф. дис. … док. биол. наук. –Ташкент, 2009. –38 с. 
SHO`R TUPROQLARDA ISTIQBOLLI O`SIMLIKLARINI TANLASH 
VA ULARNI ETISHTIRISH TEXNOLOGIYALARINI ISHLAB CHIQISH 
R.Eshmuratov – b.i.k., D.Sotimbaev – 1-kurs magistranti; 
NDPI botanika, ekologiya hám oni oqitiw metodikasi kafedrasi 
 
Sho‘rlangan tuproqlar - sho‘rxoklar va sho‘rtoblar quruq iqlimli zonalarda 
tarqalgan. Sho‘rlangan tuproqlar deb - tarkibida qishloq xo‘jalik o‘simliklari uchun 
zararli miqdordagi, suvda oson eruvchi tuzlarni o‘zida saqlovchi tuproqlarga 
aytiladi. Sho‘rlangan tuproqlar Qozog‘iston, Markaziy Osiyo Respublikalari va 
shimoliy-sharqiy Kavkaz hududlarida hamda, Volgabo‘yi quyi oqimi, Janubiy-
Ukraina hududlarida tarqalgan. Sho‘rlangan tuproqlar va sho‘rxoklar 
O‘zbekistonda cho‘l va bo‘z tuproqlar zo‘nasida - Amudaryo, Sirdaryo, Zarafshon, 
Qashqadaryo, Surxondaryo bo‘yi quyi oqimlarida hamda, Farg‘ona vodiysida, 
hozirgi va qadimgi daryo deltalarida ham uchraydi. 
Yer sharining 240 mln.ga, MDH mamlakatlarining 120,8 mln.ga, jumladan, 
O‘zbekistonning sug‘oriladigan yerlarini 50% ga yaqini, yangi o‘zlashtirilgan 
yerlarning 75% har xil darajada sho‘rlangandir. Respublikamizda 4303,0 ming.ga 
sug`oriladigan maydonlar mavjud bo`lib, ularning 411,9 ming.ga (9,6%) 
o`zlashtirish ishlarini talab etadi. Sug`oriladigan maydonlarda noto`g`ri agrotexnik 
tadbirlarning amalga oshirilishi natijasida o`zlashtirilgan maydonlarning o`rtacha 
40-50% va ba`zi hududlarda esa 60-70% da qayta sho`rlanish vujudga keladi. 
Keyingi yillarda respublikamizda har yili 80-90 ming.ga sho`rlangan erlar 
o`zlashtirilib, shu yilning o`zida 40-50 ming.ga maydonlar qayta sho`rlanadi. Bu 
holat etishtirilayotgan qishloq xo`jalik mahsulotlarining miqdori va sifatiga tabiiy 
ravishda salbiy ta`sir etadi. Sho`rlanmagan erlarda paxta hosildorligi 25-30 ts/ga ni 
tashkil etganda, kuchsiz sho`rlangan erlarda 15-20 ts/ga, o`rtacha sho`rlangan 
erlarda 10-15 ts/ga tashkil etadi. Sho`rlangan erlarda g`o`za va boshqa qishloq 
xo`jaligi ekinlari hosilining sifati ham buziladi. 
Bizning tadqiqot ishimizning maqsadi ana shunday salbiy ta`sirlarning oldini 
olish va sug`orilayotgan maydonlarda muayyan agrotexnik tadbirlarni amalga 
oshirish va asosiy qishloq xo`jalik ekinlarini ekish uchun tuproqning holatini 
biomeliorativ jihatdan yaxshilash kabi jarayonlarni o`z ichiga oladi. Sug`oriladigan 
sho`rlangan erlarni istiqbolli sho`rga chidamli dorivor, oziq-ovqat va em-xashak 
o`simliklari yordamida o`zlashtirish va tuproqni o`zlashtirish jarayonida 
o`zlashtiruvchi o`simliklarning holatini baholash, ya`ni ularni morfofiziologik va 
biomeliorativ jihatdan baholash, kelajakda sho`rlangan erlarni o`zlashtirilishida 
yangi fitomeliorant o`simliklardan foydalanishga ilmiy asos yaratadi.
Tadiqotlardan ma`lumki, dorivor o`simliklar (qalampir yalpiz - Mentha 
piperita, dorivor galega - Galega officinalis, bo`yoqdor ro`yan - Rubia tinctorum, 
silliq shirinmiya - Glycyrrhiza glabra va staxis – Stachys byzantina C. Koch. (S. 
lanata Jacq.) va S. betonicaeflora Rupr.), oziq-ovqat o`simliklari (amarant - 
Amaranthus edulis, bamiya - Hibiscus esculentus, soya - Glicine hispida) va em-

---

78 
xashak o`simliklari (krotalyariya - Crotalaria alata, amarant - Amaranthus caudatus, 
A. hybridus) Afrika tarig`i - Pennisetum Rush. va Kolumb o`ti - Sorghum 
almumlar ana shunday maqsadlarda bir qator olimlarimiz tomon foydalanib 
kelinadi.
Qoraqalpog`iston tuproq-iqlim sharoitida ushbu o`simliklarning bioekologik 
va fiziologik xususiyatlari kam o`rganilgan hatto ayrimlari umuman o`rganilmagan. 
Tadqiqotlarimiz davomida yuqorida sanab o`tilgan o`simliklar ekilib, ularning 
morfobiologik xususiyatlari, moslashuvchanligi va hosildorligi aniqlanadi. 
Shuningdek, sho`r tuproqlarda etishtirish uchun tanlangan o`zlashtiruvchi 
o`simliklarning urug`larini laboratoriya va dala sharoitida unuvchanligi hamda 
ko`karuvchanlik ko`rsatkichlarini aniqlash, sho`r erlarda dorivor va em-xashak 
o`simliklarning bioekologik va morfofiziologik xususiyatlarini o`rganish orqali 
istiqbolli turlari tanlab olinadi. 
Xulosa qilib aytganda sho`r erlarda o`sadigan dorivor, oziq-ovqat va em-
xashak o`simliklarining kollektsiyasini yaratish va sho`rga chidamli bo`lgan 
o`simliklarni tanlash hamda fitomeliorantlik xususiyatlariga ega bo`lgan dorivor, 
oziq-ovqat va em-xashak o`simliklaridan foydalanib sho`r tuproqlarni o`zlashtirish 
jarayonlarini ilmiy asoslash tadqiqot ishimizdan asosiy maqsadimiz hisoblanadi.