Ӛзбекстан Республикасы Жоқары ҳәм орта арнаўлы билимлендириў министрлиги Әжинияз атындағы

Foydalanilgan adadbiyotlar 
1.
Abdullaev X.A. Tuproq muhofazasi asoslari va bioximiyasi. – Toshkent: 
O`qituvchi, 1989. –126 b.
2.
Tuxtaev B.Yo. Introduktsiya lekarstvennыx rasteniy na zasolyonnыx 
zemlyax Uzbekistana: Avtoref. diss. ... dokt. biol. nauk. – Tashkent 2009. – 38 s. 
3.
Sho`r tuproqlarda istiqbolli dorivor, oziq-ovqat va em-xashak o`simliklarini 
biomeliorativ va morfofiziologik baholash, tanlash va ularni etishtirish 
texnologiyalarini ishlab chiqish // 2008-2011 yillardagi tadqiqot ishlari bo`yicha 
yakuniy hisobot. – Toshkent: Botanika IIChM, 2011. 88 b. 

КУНГАБОҚАРНИНГ ОДДИЙ ВА МУРАККАБ F
2 
ДУРАГАЙЛАРИДА 
ТЕЗПИШАРЛИК БЕЛГИЛАРИНИНГ ЎЗГАРУВЧАНЛИГИ
 
Р.С.Сейтбаев Л.Генжеева Б.У.Айтжанов У.Е.Айтжанов
Қорақалпоғистон деҳқончилик илмий-тадқиқот институти
 
Қорақалпоғистон Республикаси турли тупроқ-иқлим шароитида 
кунгабоқардан юқори навли, сифатли ҳосил олиш энг асосий йўналишлардан
ҳисобланади. Бугунги кунда ўсимликлар генетикаси ва селекциясининг 
асосий йўналишларидан бири қурғоқчиликка чидамли қишлоқ хўжалиги 
экинлари 
хусусан, 
кунгабоқар 
навларини 
яратиш 
ҳисобланади. 
Республикамизда кунгабоқарнинг тезпишар, мойдорлиги юқори ва маҳсулдор 
навларини яратиш ҳамда уруғчилигини яхшилаш бўйича кенг қамровли чора-
тадбирлар амалга оширилмоқда. Кунгабоқар селекциясида янги селекцион 
усулларни қўллаган ҳолда ирсий белгилари турғун бўлган навларни яратишга 
бўлган талаб ошиб бормоқда. Шунингдек, мойли экинлар мамлакатимиз халқ 
хўжалигида тутган ўрни ўта салмоқлидир. Булардан олинадиган ѐғлар, 

---

79 
халқимизнинг кундалик ҳаѐти учун зарурий озиқ-овқат маҳсулотининг энг 
асосийси ҳисобланади. 
Кунгабоқар ўсимлигидан юқори ҳосилли ва мойдорли бўлган навларни 
яратишда йирик селекционер хорижий олимлардан В.С. Пустовойт, Л.А. 
Жданов, А.С. Пустовойт ва бошқалар катта муваффақиятларга эришганлар. 
Бу олимлар яратган нав популяциялар юқори экологик пластиклик, кўпчилик 
патогенларга чидамлилик, юқори мойлилик ва бошқа қимматли хўжалик 
белги ва хусусиятларга эга. Бу навлар асосида кунгабоқарнинг экин майдони 
жаҳонда кенгайиб, ўсиб бормоқда [1;2;3].
Қорақалпоғистон Республикаси шароитида барча ўсимликлар бўйича 
тезпишарлик белгиси асосий белги ҳисобланади, чунки, тезпишар навлар бир 
мавсумда икки маротаба ҳосил олишга имконият яратади. Шунинг учун 
бизнинг изланишларимизда Қорақалпоғистон деҳқончилик илмий тадқиқот 
институти, мойли экинлар селекцияси лабораториясида олиб борилган 
тадқиқотларда 3 та мураккаб ва 6 та оддий дурагайлар ўзгарувчанлиги 
ўрганилди. Уларни вариацион таҳлили 1- жадвалда келтирилган. 
1-жадвал 
Жадвалдан кўриниб турибдики синфлар 68 кундан то 84 кунгача 
оралиғида бўлди. Ҳар бир синф оралиғи 2 кунни ташкил этди. Мураккаб 
дурагайларда ажралиш жараѐни 7 синфда кузатилди, яъни 68 кундан 80 
кунгача. Энг тезпишар ўсимликлар 68-72 кунда пишди ва улар вариация 
қаторининг чап томонида жойлашди. Умуман бундай тезпишар ўсимликлар 
кунгабоқарда кам учрайди ва фақатгина мураккаб дурагайлаш орқали бундай 

---

80 
ҳолатга келган. Биринчи дурагайда ўта тезпишар ўсимликлар 20 та бўлди, 
иккинчи дурагайда эса 52 та учради, учинчи мураккаб дурагайда бундай 
тезпишар ўсимликларнинг сони 53 тага етди. Шундай қилиб мураккаб 
дурагайлаш туфайли ўта тезпишар ўсимликларни ажратишга муяссар бўлдик. 
Оддий дурагайларда бундай ўсимликларнинг сони кескин камайган эди ва 
улар 8-15 та ўсимликлардан иборат эди. Оддий дурагайларда ажралиш 
жараѐни кенг миқдорда кузатилган бўлсада, бироқ улар кечпишар томонга 
кузатилди. Вегетация даври уларда 89 кунгача кузатилди ва шу туфайли 
вариация фоизи ҳали бироз юқори бўлди. Лекин селекция учун тезпишарлик 
белгиси бўйича вариация қаторининг чап томони эътиборга лойык. 
Юқоридаги тадқиқотлар натижасида қўйидагича хулосадан F
2 
дурагайларда олиб борилган гибридологик таҳлил шуни кўрсатдики, 
мураккаб дурагайларда ажралиш жараѐни жуда кенг миқдорда кузатилди ва 
сув танқислигига бардошликни таъминлайдиган белгилар бўйича кўп 
трансгрессив ўсимликлар пайдо бўлди.