Ӛзбекстан Республикасы Жоқары ҳәм орта арнаўлы билимлендириў министрлиги Әжинияз атындағы

Adabiyotlar: 
1.
Hu‘senov S. Q. Niyazov D.S. Sayfullaev G‘.M. Baliqchilik asoslari. Buxaro 
– 2010 
2.
Hu‘senov S. Q, Niyazov D.S. Baliqchilik Buxaro-2013 
ПАЛЫЗ ЕГИНЛЕРИНДЕ УШЫРАСАТУҒЫН ЗЫЯНКЕСЛЕР ҲӘМ 
ОЛАРДЫҢ КЕЛТИРЕТУҒЫН ЗЫЯНЫ 
Р.Сатбаева 
Таш МАУ Нӛкис филиалы Агрохимия, ӛсимликлерди қорғаў ҳәм 
карантин кафедрасы ассистенти 
 
Аўыл хожалығы егинлеринде пайда болатуғын зыянлы факторлардың 
түрлерине,тарқалған 
ареалларына 
раўажланыў 
биоэкологиясына,зыян 
келтириў характерине ҳәм оларға қарсы ӛткерилетуғын гүрес усыллары 
есапланып,ӛзиниң тиришилиги ушын ӛсимликлердиң ҳар қыйлы бӛлимлери 
менен азықланыўы нәтийжесинде ӛсимликке ҳәр қыйлы дәрежеде зыян 
береди. 
Палыз егинлеринен қаўын,ғарбыз, палаўқабақ ҳәм асқабақ егинлериниң
кӛгерип шыққаннан баслап аўыл хожалық егинлери зыянкеслери менен 
зыянланады.Бул зыянкеслер ӛсимликтиң биологиялық денесиниң тамыры, 
тамыр шақалары,тамыр мойны, пақалы жапырақлры сондай-ақ ғумша, гүл 
мийўелерин кемирип азықланып, зыянлайды.Нәтийжеде, ӛсимликтиң 
органлары ҳәр қыйлы дәрежеде зыянланады. 
Палыз егинлеринде тийкарғы зыянкеслерден гүзлик совка, қаўын 
қурты,палыз ҳәм акация шырынжасы кене ҳәм т.б. зыянкеслер менен 
зыянланады.Палыз егинлеринде зыянкес жәнликлердиң басқа егинлерге 
қарағанда кӛбирек тарқалыўының ҳәм зыян бериўиниң тийкарғы себеби 
палыз егинлери тез-тез, яғный 10-15 күннен суўғарылып туратуғын 
болғанлықтан атызда зыянкеслердиң тийкарғы раўажланыўына қолайлы 
микроклимат жаратылады.Ығаллылық жоқары болғанда ҳәм азықлық затлары 
жетерли болған орынларға зыянкеслер кӛплеп топланып, ғалаба 
раўажланады. 
Ӛзбекстанға 
белгили 
алымлардан 
С.Н.Алимухаммедов.,Ш.Т. 
Хужаев.(1979) ӛткерилген илмий тәжирийбелеринде зыянкеслердиң ерте 
бәҳәрде қыслаўдан шығыўы экологиялық факторларға байланыслы ӛзгерип 
туратуғынлығы, яғный қоршаған орталықтың орташа суткалық ҳаўа 
температурасының +7
о
С дан кӛтерилиўи менен басланатуғынлығын ҳәм бул 
дәўирде зыянкеслердиң биринши әўладлары атыз шетлериндеги шел ҳәм
жап – салмабойларындағы жабайы шӛплерде раўажланып, кейин мәдений 
егинлер кӛгерип шыққаннан кейин оларға кӛшип ӛтетуғынлығы анықланған. 
Е. Ш. Тӛрениязовтың (1992) жыл алып барған илимий тәжрийбелеринде 
палыз егинлеринде ушырасатуғын кемириўши ҳәм сорыўшы зыянкеслердиң 

---

91 
түрлери, зыян бериў дәрежесин үйренип оларға қарсы гүрес илажларын ислеп 
шыққан.Ӛсимликлердиң жер асты бӛлимлери менен азықланатуғын
зыянкеслерден гүзлик совка қуртлары, үндеў белгиси бар совка 
қуртлары,бузаўбаслардың зыян берип раўажланатуғынлығы анықланған. 
Палыз егинлериниң жер үсти бӛлимин кемириўши зыянкеслерден қаўын 
қурты,сорыўшы зыянкеслерден шырынжалардың түрлери, яғный палыз 
шырынжасы, жоңышқа ямаса акация шырынжасы, үлкен ғаўаша 
шырынжасы, ерик – қамыс шырынжалары, ӛрмекши кене, аққанат, трипс ҳәм 
кандалалардың түрлери зыян берип раўажланады. 
Республикамызға белгили илимпазлар Е.Ш. Тӛрениязовтың (1991), М.У. 
Хамзаев 
ҳәм 
Ш.Т. 
Худжаевлардың 
(1993) 
ӛткерген 
илимий 
тәжирийбелеринде атызларда ӛткерилетуғын агротехникалық илажлар тек 
ғана ӛсимликлердиң ӛсип раўажланыўына жақсы жағдай жаратып қоймастан, 
ал олардың кӛпшилик бӛлегин жоқ етиўде қатнасатуғынлығын анықланған. 
Себеби, гүзги сүримдеӛткериў нәтийжесинде кӛпшилик қыслаўға кеткен 
жәнликлер топырақ бетине шығарып тасланады ҳәм олар қусларға жем 
болады,сондай – ақвегетация дәўиринде егинлерди суўғарыў нәтийжесинде 
қуўыршаққа айланыў ушын топыраққа түскен қуртлар набыт болады. 
Бунда егинлердиң түри, зыянкеслердиң биологиялық ӛзгешелиги, 
ӛсмиликлерди зыянлаў дәрежеси ҳәм әмелге асыратуғын жумыслардың 
экономикалық ҳәм биологиялық нәтийжелилигин есапқа алыў зәрүр.Сондай – 
ақбарлық агротехникалық илаж жумыслары зыянлы жәнликлер кӛбейиўиниң 
алдын алыўға профилактика қаратылған.Агротехникалық усыллар менен де 
зыянкеслердиң зыянын тӛмен дәрежеде услап турыў ҳәм де тиришилиги 
топырақта ӛтетуғын зыянкеслердиң раўажланыўының айырым фазаларын 
набыт қылыў мүмкин.Таза жерлерди ӛзлестириў арқалы да, жерлердиң 
мелиорациялық жағдайын жақсылаў, аўыл хожалық егинлериниң жақсы 
раўажланыўы ушын қолайлы шараят жаратып,топырақ жағдайын жақсылап 
зыянкеслер 
ушын 
қолайсыз 
шараят 
жаратады.Сүрилмеген 
яғный 
ӛзлестирмеген жерлерде жүдә кӛплеп зыянкеслер мәйеги,қурты ҳәм сол 
жерлерден аўыл хожалық егинлерине ӛтип зыян келтиреди.
Алмаслап егиў агротехникалық илажлардың тийкарғы бағдары болып 
аўыл хожалық егинлериниң монофаг зыянкеслерин жоқ етиўине алып 
келеди.Илимий тийкарланған алмаслап егиў мәденияты ӛсимликлер зүрәәтин 
асырыў менен бир қатарда саў ӛсимликлерди жетистириўге жәрдем 
береди.Жерлерди ӛз ўақтында сыпатлы қылып сүриў нәтийжесинде 
топырақтағы гүзлик совка, сымқуртлар, карадрина ҳәм ғаўаша совкасы 
қуўыршақлары ушын қолайсыз шараят жаратылады ҳәм кӛпшилигиниң 
набыт болыўына алып келеди.Зыянкеслерге қарсы гүресте, әсиресе, жерди 
гүзде сүриў үлкен әҳмийетке ийе болады.Сондай – ақ қуўыршақ фазасында 
қыслаўға кеткен кӛпшилик зыянкеслер ерте бәҳәрден топырақтың бетинен 
гүбелек ҳалында ушып шығады. Жерди сүриў дәўиринде бул қуўыршақлар 
набыт болмаған жағдайда топырақтың тӛменги қатламынан шыға алмай 
набыт болады.