|
Дарѐларда тарқалган турларнинг ўзгарувчанлиги.
Ўзбекистон
дарѐларининг туйиниш режими, сувларнинг хароратининг турли туманлиги,
сувларнинг ифлосланиши унда тарқалган
Unionidae ва Corbiculidae
оилалари
турлари чиғаноқларида ўзгарувчанликнинг юзага келишида ўз таъсирини
кўрсатган.
Қашқадарѐнинг Қарши шаҳри яқинидан оқиб ўтувчи қисмида дарѐ
сувининг ўртача харорати ойлар бўйича қуйидагича: апрел +12,1°С, май
+17,4°С, июн +21,4°С, июл +23,5°С, август +22,4°С эканлиги кўрсатди.
Хароратнинг бундай ўзгариши уларнинг чиғаноқларида қўйдаги
ўзгаришлар кузатилди. Асосан, бу даврда моллюскалар озиқланишига боғлиқ
ҳолда чиғаноқлари ўсади [1].
344
Куз фаслидан бошлаб, дарѐ суви харорати қуйидагича ўзгаради: сентябр
+19,4°С, октябр +15°С, ноябр +9,4°С, декабр +5,9°С, январ +5,7°С гача
пасайиши
кузатилади.
Бундай
ҳолат
иккипаллали
моллюскалар
чиғаноқларида ўсиш жараѐни секинлашади ва маълум вақт тиним ҳолатига
ўтади.
Сирдарѐданинг Оққўрғондан оқиб ўтувчи қисмида дарѐ сувининг ўртача
харорати ойлар бўйича қуйидагича: апрел +11°С, май +17,6°С, июн +22,3°С,
июл +23,4°С, август +21,7°С ўзгариши кузатилди. Бу даврда
Collepterum
cyreum sogdianum, Cobicula cor
озиқланишга боғлиқ ҳолда чиғаноқларида
ўсиш жараѐни юз берди. Кейинги ойлардан бошлаб дарѐ суви харорати
қуйидагича ўзгаради: сентябр +18,7°С, октябр +14,8°С, ноябр +10,1°С, декабр
+5,4°С, январ +2,1°С гача пасаяди. Сув хароратининг бундай пасайиб бориши
моллюскалар чиғаноқларида ўсиш жараѐнини секинлаштиради ва маълум
вақт тиним ҳолатига ўтади. Сув хароратга боғлиқ ҳолда моллюскалар
чиғаноғидаги йиллик ҳалқаларининг ўзгаришига қараб, уларнинг ѐшини
аниқлаш мумкин.
Моллюскаларнинг чиғаноғидаги ўзгарувчанлиги Biostat-3.8 дастури
асосида ўрганганимизда, дарѐнинг тўйниш режими ҳам чиғаноқларнинг
катта ва кичиклигига ўз таъсирини кўрсатишини аниқладик [2,3].
Масалан, Сирдарѐ қор ва муз сувларидан тўйинади. Унда
Colletopterum
cyreum sogdianum
нинг умумий оғирлаги ўртача 575 г бўлса, қорларнинг
эришидан тўйинадиган Қашқадарѐда эса 8 марта ўлчаганда ўртача 563 г
эканлигини кўрсатди.
Бу маллюска чиғаноқларининг улчамлари ўзгарувчанлигини Сирдарѐда
қўйидагича ЧУ 152 мм., ЧБ 77 мм., ЧҚ 83 мм., Қишқадарѐда эса ЧУ 147 мм.,
ЧБ 74 мм., ЧҚ 79 мм ўзгаради (1-жадвал).
Сирдарѐда
Corbicula cor
нинг ўртача оғирлиги 0,52 г, ЧУ 26 мм., ЧБ 24
мм., ЧҚ 18,4 мм. [4]
1- жадвал
Қашқадарѐда
Corbicula cor
нинг ўртача оғирлиги 0,49 г, ЧУ 22 мм., ЧБ
20,2 мм., ЧҚ 14,2 мм.
Сирдарѐ суви июн - август ойларида кўпайиб, йиллик оқим миқдорининг
30-38% ни ташкил этади. Чунки бу ойларда ҳаво ҳароратининг кўтарилиши
туфайли тоғларнинг баланд қисмидаги муз ва қорлар эрийди. Дарѐ сувининг
энг камайган даври, аксинча қиш ойларига тўғри келади. Сувнинг дарѐда ѐз
345
ойларида кўп бўлиши моллюскаларнинг озиқланиш босқичининг узоқ давом
этишига олиб келади ва бошқа сув типларига нисбатан чиғаноқларида
ўзгарувчанлиги кузатилади.
Қашқадарѐ суви апрел - май ойларида қорларнинг эриши натижасида
кўпаяди ва йиллик оқимнинг 60 % гача бўлган қисми шу ойларда оқиб ўтади.
Аксинча, ѐзда дарѐ суви кескин камая бошлайди, бу эса
,
Collepterum cyreum
sogdianum, Cobicula cor
озуқа режимига ўз таъсирини кўрсатиб,
моллюскаларнинг биомассасининг ошишига олиб келади.
Corbicula cor
нинг бошқа сув омборларда тарқалганлигига нисбатан
чиғаноқларининг ўзгарувчанлигини махсус ўргандик. Уларнинг улчамлари
Каттақўрғон сув омборида қўйдагича: ЧУ 24-28 мм., ЧБ 23-25 мм., ЧҚ 15-19,2
мм экани аниқланди. Таллимаржон сув омборида эса
Corbicula cor
нинг
чиғаноқларининг ўлчамлари ЧУ 21-24 мм., ЧБ 19-24 мм., ЧҚ 11-19 мм га тенг.
Турли сув омборларда
Corbicula cor
нинг чиғаноғи ўлчамларининг
ўзгарувчанлиги турлича бўлиб, унга сув муҳитидаги экологик омиллар катта
таъсир етади.
Таллимаржон сув омбори тоғ олди, адир минтақасида жойлашганлиги
сабабли моллюскалар чиғаноқлари ўлчамлари текисликда жойлашган
Каттақурғон сув омбори
Corbiculina ferghanensis
чиғаноқлари билан
солиштирганимизда, улар ўртасидаги ўзгарувчанлик кузатилди: Каттақурғон
сув омборида ЧБ 24-33,8: ЧУ 22-34 : ЧҚ 12-12,9 мм.
Толлимаржон сув
омборида ЧБ 18-21: ЧУ 17-23: ЧҚ 9-11,5 мм эканлиги аниқланди. Бунинг
сабаби, текислик сув омборларида аллахтон организимлар кўплигига, тоғли
ва тоғ олди сувларида организимлар эса камлигидир.
Хулоса қилиб, ушбу фикрни таъкидлаш мумкинки, дарѐларнинг
тўйиниш режими ва мавсумлар бўйича дарѐ суви ҳароратининг ўзгариши
Collepterum
cyreum
sogdianum,
Cobicula
cor
ларнинг морфологик
ўзгаришларига, чиғаноғининг узунлиги, баландлиги ва қабариқлигига ўз
таъсирини кўрсатганлиги аниқланди.
Do'stlaringiz bilan baham: |
