Ózbekstan Respublikası joqarı hám orta

TIL FILOSOFIYASI

Til filosofiyası til biliminen burın payda bolǵan. áyyemgi Greciyada til teoriyası menen filosoflar shuǵıllanǵan. Zat penen onıń ataması arasındaǵı qatnastı anıqlaw máselesin filosofiyanıń negizgi máseleleriniń biri dep qaralǵan. Usı másele boyınsha orta ásir lingvistleri realistler hám Hominalistler bolıp eki toparǵa bólingen. Sonday-aq til menen oylaw máselesi de áyyemnen bar másele. XVII ásirde payda bolǵan Por Royal grammatikasınıń jazılıwına da sebepshi bolǵan nárse til menen oylawdıń qarım-qatnası.

Eń áyyemde-aq til filosofiyası payda bolǵanı menen bul usınday atamaǵa (til filosofiyası) tek XIX ásirde ǵana iye boldı. Bul dáwirde til filosofiyasınıń alǵa qoyǵan-maqseti tildiń tábiyatı menen mazmunı, onıń jámiyettegi ornı hám xızmeti, oylaw menen baylanısı taǵı basqa. Bul máseleler sol dáwirdiń belgili oyshılları Gumboldt, SHleyxer, SHteyntal, Potebnya hám taǵı basqalardıń miynetlerinde sóz etildi.
Vilgelm Gumboldt (1767-1835) Ol salıstırma-tariyxıy til biliminiń filosofiyalıq negizin salıwshı bolıp tabıladı. Ol sanskrit, qıtay, malay, amerika indeycleri, bask tillerin t.b izertlegen. Tildiń tábiyatı mazmunı qurılısı, til hám mádeniyat, til hám oylaw, til hám jámiyet, til tariyxı til biliminiń tarawları-mine usılardıń bári Gumboldt tárepinen izertlendi. Miynetleri «Adamzat tiliniń qurılısınıń hár túrliligi haqqında» (1827), «YAva atawındaǵı Kabi tili haqqında»(1836).
Gumboldt 1-ret tildiń ishki qurılısın onıń xalıqlardıń oy-sanası menen, mádeniyatı menen, tariyxı menen baylanısın talladı.
Til filosofiyasınıń tiykarǵı principleri tildi onıń formaların háreket dep biliw olardı xalıqtıń milliy sanası dep esaplaw bolıp tabıladı. Til-hárekettiń ózi. Til seslerdi oydıń kórsetkishine aylandıratuǵın ruxtıń háreketi. Rawajlanıw-tildiń tildiń ómir súriwiniń forması. Til oylaw háreketiniń tvorshestvolıq sintezi, sonıń menen birge ol aktiv forma. Til menen oylaw ajıralmas baylanıslı. Bul oylaw menen sóylewdiń birligi. Til kollektivlik menshik bolǵanlıqtan individumǵa tásir etedi. Adam tildi qanshelli meńgergen bolsa soqurlım til onıń oylawına tásir etedi.
Gumboldt Gegeldiń idialistlik koncepciyasın basshılıqqa alǵan. Sonlıqtan onda háte túsinikler de az emes. Ol tildiń miynet processinde, jámiyetlik zárúrlikten payda bolǵanına áhmiyet bermeydi, al til adam tábiyatına tán qubılıs deydi. Tillerdiń ayrıqshalıqların hár qıylı rawajlanıwdaǵı tariyxıy sebeplerden, xalıq tariyxına izlemeydi, al ruxtıń kórinisi dep túsindiredi. Bul obektlik idealizm principlerindegi filosoflarǵa tán qátelik.