Ózbekstan respublikasí joqarí HÁm orta arnawlí bilimlendiriw ministirligi berdaq atíndaǵÍ qaraqalpaq mámleketlik universiteti

 
 
 
 
 
 
 

---

13 
II bap. Izotoplıq invariantlıq 
Izotoplıq invariantlıq boyınsha házirde tolıq teoriya joq. Yadro kúshi dep 
atalatuǵın zat bóleksheler (nuklonlar) hám olardı bir-birine baylanıstırıp turatuǵın 
yadrolıq kúsh bolıp tabıladı. Solay eken, yadro energetikasın túsindiriwde, eger 
teoriya izi bolsa, zárúr bolǵannan kóre kóbirek tájiriybe sheńberine shaqırıq qılıw 
kerek. Tábiyatta kúshli óz-ara tásir etiwshi elementar bólekshelerdi (adronlar) 
―uqsas‖ bóleksheler gruppalarına bólıw múmkin. Hár bir gruppa bir-birine massası 
uqsas hám birdey ishki ayrıqshalıqlarǵa iye (spin, ishki juplıq, barion zaryad, 
ózgeshelik ―ájayıplıq‖) elektr zaryadınan tısqarı bólekshelerden ibarat. Bunday 
gruppalar izotoplıq multiplitlar dep ataladı. Kúshli óz-ara tásir bir izotop 
multipleksındaǵı barlıq bólekler ushın birdey, yaǵnıy elektr zaryadına baylanıslı 
emes. Kúshli óz-ara simmetriyanıń bul ózgesheligi izotoplıq invariantlıq dep 
ataladı. Bir izotop multipleksiga birigetuǵın bólekshelerdiń ápiwayı mısalı proton 
(p) hám neytron (n) bolıp tabıladı. Bunda proton hám neytron bir bólekshelerdiń 
(nuklon) eki qıylı zaryadlanǵan jaǵdayı dep esaplanadı. Proton hám neytronlar 
izotoplıq dublet payda etse, neytral, oń hám teris zaryadlanǵan p-kriteryalar 
izotoplıq triplet payda etedi hám taǵı basqa. Izotoplıq multiplettegi bóleksheler 
sanı 2I + 1 ge teń, bul erda I izotoplıq spin bolıp tabıladı. Bóleksheler bir-birinen 
izotoplıq spinnıń proekciyası (I3) menen parıq etedi. Hár bir izotoplıq multiplet 
arnawlı baha menen xarakterlenedi, izotonik spin (izospin) I, multipletga kiritilgen 
bóleklerdiń ulıwma sanın anıqlaydı, 2I + 1 ge teń. Izospin 0, 
⁄
bahaların 
qabıllawı múmkin,. 1, 
⁄
, 2..., yaǵnıy izotoplıq bar ekenligi spingletlar, dubletlar, 
tripletlar, kvartetlar hám basqalar. Izotopga mısallar. dublonlar, ushlıqlar hám 
kvartetlar joqarıda keltirilgen. Izotopga singllarga, mısalı, L-giperon, h- hám h'-
kriteryalar hám basqa bólekler kiredi. Tuwrıdan-tuwrı nátiyje bólimlerdiń teńligi 
, 
,
∑
∑
. 

---

14 
Nuklon menen baylanısqan eki túrdegi bóleksheler hár túrlı. Elektr ózgeshelikleri 
sebepli (p) oń zaryadqa iye, neytron (n) bolsa elektr neytral bolıp tabıladı. Usınıń 
menen birge, ekewi de birdey. Spin 1/2 hám olardıń massaları derlik teń (protonnıń 
massası 1836,1, neytronnıń massası 1838,6 ). Kózlerdiń bul uqsaslıǵı tosınarlı 
emes. Elektr qásiyetleriniń ayırmashılıǵına qaramay, protonlar hám neytronlar 
jaqsı bólekler bolıp tabıladı.