Ózbekstan respublikasí joqarí HÁm orta arnawlí bilimlendiriw ministirligi berdaq atíndaǵÍ qaraqalpaq mámleketlik universiteti

=
+
,
+
-
1
,..., 
[
]
 
mánislerin qabıl etedi. Ańlatpasi kvant mexanikasındaǵı momentlerdi qosıw 
qaǵıydası dep ataladı. Bul qaǵıyda yadro fizikasinda da tolıq orınlanadı. 

---

19 
Solay etip spinniń birligi retinde Plank turaqlısı 
h 
qabıl etiledi. 
 
kvant sanı mikro 
bóleksheniń spininiń mánisi dep ataladı. Proton menen neytronniń spinlerin ólshew 
boyınsha ótkerilgen eksperimentler olardıń spininiń 
h 
ge teń ekenligin kórsetti 
(elektronlardıń da spininiń 
h 
ge teń ekenligin eske túsiremiz).
2.3 Paulidiñ ulıwmalasqan principi 
Pauli principi— kvant mexanika principi, tábiyattıń tiykarǵı nızamı. Oǵan 
kóre, qálegen kvant sistema (atom, molekula, kristall hám basqa) da yarım pútin 
spinli birdey bólekler (máselen, elektron, proton hám h. k.) den ekewi bir waqıtta 
áyne bir jaǵdayda bolıwı múmkin emes. 1925-jılda Pauli jaratqan, Pauli Principi 
dáslep atomdaǵı elektronlar ushın, keyinrek yarım pútin spinli bólekler 
(molekulalar, atomlar, atom yadroları, elementar bólekler) ushın kórsetilgen. Atom 
elektronınıń jaǵdayı, sol elektronnıń tolıq energiyası, orbital hám magnit momenti, 
elektron spini 4 kvant sanı menen anıqlanadı. Pauli Principine kóre, atom 
yadrosına jaqın bolǵan elektron qabıq (K-qabıq ) de 2 elektron, odan keyingi 
qabıq (L-qabıq ) de 8 elektron hám basqa boladı. 
Pauli Principi Mendeleev hár dayım tákirarlanatuǵın sistemasında jaylasqan 
elementlerdiń atomları da jabıq elektron kóbiklerdiń bar ekenligin tuwrı túsindirip 
berdi, atom hám molekula spektrlerin túsindiriwde baslanǵısh derek boldı. 
Atom orbitallardı elektronlar menen tolıwı Pauli Principine boysınadı: atomda tórt 
kvant sanları birdey bolǵan eki elektronnıń bolıwı múmkin emes. Solay eken, 
atomda bir energetikalıq jaǵdayda eki elektron bolmaydı. Mısalı, eki elektron 
ushın úsh (n, l hám m) kvant sanları birdey bolsa, tek eki bahaǵa iye bolǵan spin 
kvant sanı hár túrli l bolıp tabıladı. 
Solay eken, hár qanday atom orbitalda qarama-qarsı spinli ekiden artıq 
elektron bolmaydı. Pauli Principi tekshede maksimal bolıwı múmkin bolǵan 
elektronlar sanın anıqlap beredi, yaǵnıy bir s-orbitalda eki elektron (s2), ush p-
orbitalda altı elektron (p6 ), besew d
 
hám jetew f orbitallarda tiyislishe on hám 
onnan tórtew (d10 hám f14) elektronlar boladı. 
Atomnıń elektron konfiguraciyasın jazıw onıń tolıq jaǵdayın ańlatpaydı. Mısalı, 
uglerod atomınıń elektron konfiguraciyasındaǵı 1 s22 s22 p2 eki p-elektronlar 

---

20 
birdey magnit kvant sanına iye ma yamasa juppa degen sorawǵa juwap bere 
almaydı. Sebebi ekinshi teksheniń p-orbitallarında elektrondıń jaylasıwı eki qıylı 
bolıwı múmkin.Qabıqlıq modeldiń tiykarında nuklonlar arasındaǵı tásir etiwshi 
yadrolıq kúshler birinshi jaqınlasıwda barlıq nuklonlar ushın ulıwmalıq bolǵan 
kúsh orayı menen almastırıladı. Bunday jaǵdayda kóp deneler máselesin usı 
maydanda qozǵalatuǵın bir bólekshe haqqındaǵı máselege alıp keliwge boladı. 
Sáykes potencial emperikalıq jollar menen saylap alınadı. Usınday maydanda 
qozǵalıwshı nuklon ushın Shredinger teńlemesin sheshiw arqalı múmkin bolǵan 
baylanısqan hallar sistemasin alamız. Hár bir jaǵdayǵa energiyanıń belgili qáddi 
sáykes keledi. Nuklonlar fermionlar bolǵanlıqtan (yaǵnıy olardıń spinleri ½ ge teń 
bolǵanlıqtan) Pauli principine baǵınadı. Bul principke sáykes hár bir halda tek bir 
ǵana bólekshe tura aladı. Sonlıqtan yadrodaǵı nuklonlar energiyanıń eń tómengi 
qáddinen baslap barlıq qáddilerdi izbe-iz toltiradı. Álbette qabıqlıq model birinshi 
ret usınılǵanda oǵan qarsı bolǵanlardıń sanı kóp boldı. Sebebi yadro kúsh orayına 
iye emes. Ekinshiden nuklonlar atomdaǵı elektronlarǵa salıstırǵanda bir- biri 
menen kúshli tásir etisedi. Úshinshiden bul model tamshı modeline pútkilley 
qayshı keledi (bul modelde bólekshe tek óziniń qońsıları menen ǵana tásir etise 
aladı). Al tamshı modeli boyınsha kóp sanlı eksperimentallıq maǵlıwmatlardı 
túsindire aldı.