Ózbekstan respublikasí joqarí HÁm orta arnawlí bilimlendiriw ministirligi berdaq atíndaǵÍ qaraqalpaq mámleketlik universiteti

 

---

8 
1.2 Yadrolıq kúshlerdi úyreniw usılları 
N-kriterya kúshli óz-ara tásir kvantı ekenligi menen baylanıslı halda, onıń 
turaqlısı aldınan kórip shıǵılǵan( n-n) hám (n-i) óz-ara tásirlerden tısqarı, kúshli 
óz-ara tásirler de bolıwı kerek. Yadro kvantlarınıń ózleri arasındaǵı óz-ara tásir, 
yaǵnıy (n -i) óz-ara tásir. Sózsiz, (n-n) óz-ara tásirlerdi úyreniwdiń tuwrıdan-tuwrı 
usılları n-kriterya nıshanı joq ekenligi sebepli (hátte dúgilisiwshi n-kriterya nurı 
formasında da ) múmkin emes. Sol sebepli (i-i) óz-ara tásir tek tikkeley bolmaǵan 
usıllar menen úyreniledi. 
Janar may úlgilerinen gaz tárizli ortalıqqa gaz tárizli FP (GFP) dıń shıǵarılıwın
úyreniwdiń reaktor ishindegi usılları jaqsı islep shıǵılǵan hám olardıń járdemi 
menen qattı eksperimental maǵlıwmatlar alınǵan, usınıń menen birge qattı FP dıń 
shıǵarılıwı tuwrısındaǵı maǵlıwmatlar. (SPD) tiykarınan yadrolıq reaktorlarda, 
quwwat reaktorlarıda yamasa arnawlı halqalı tájiriybelerde sızıp shıǵıwshı janılǵı 
tayaqshaları islegende alınǵan. Aǵıw janılǵı tayaǵınan FP aǵıp shıǵıwına tásir 
etiwshi faktorlardıń hár túrliligi hám quramalılıǵı, atap aytqanda, sarıplanǵan
suwı menen baylanıs qılıwda janar maydıń oksidlenıwdıń janar maydan FP 
shıǵıwına tásiri kem úyrenilgen máseleleri sebepli olardı aytıwda abaylı bolıw 
kerek hám ekinshisiniń temperaturası boyınsha, qatlam astındaǵı gaz boslıǵında 
TFP migraciyasi boladı. Eki jiyliklı usıllar sońǵı jıllarda yadro magnitlenıwın 
úyreniwde zárúrli quralǵa aylandı. Bul usıllarda spinlar sistemasınıń bir ótiwin 
radiojiylik maydanı menen qozǵaltıw bir waqtınıń ózinde birdey spinlar 
sistemasınıń basqa ótiwin basqa jiylikte anıqlaw menen birge keledi. Zamanagóy 
yadro fizikasınıń eksperimental usıllarınıń tiykarın bólekshelerdiń soqlıǵısıwı hám 
tarqalıwın úyreniw jatadı. Eki bólekshe uzaqtan (teoriyalıq tárepten - sheksizlikten) 
háreket etedi, ishki jaǵdayın ózgertpesten, jaqınlasadı, óz-ara tásir etedi hám taǵı 
ajralıp shıǵadı. Bul bólekshelerdiń elastik soqlıǵısıwı. Ol energiya hám impulsınıń 
saqlanıw nızamlıqları tiykarında úyreniledi. 
Keyinirek tıǵızlıq matricası usılı, ásirese yadro magnit relaksaciyasın 
úyreniwde jedel rawajlandı. Biz suyultırılǵan sistemalardı kórip shıǵıw menen 
sheklenemiz, bunda bólekler arasındaǵı óz-ara tásir energiyası energiya dárejeleri 

---

9 
arasındaǵı aralıqtan talay kem, sonıń menen birge, bir bólekshe ushın bul aralıqlar 
arasındaǵı parıqtan talay tómen boladı. Birdey aralıqtaǵı dárejeler jumısı kórip 
shıǵılmaydı. Bul shamalar ádette spektrdiń optikalıq regionında, geyde bolsa 
suyultırılǵan 
paramagnit 
materiallar 
ushın 
mikrotolqınlı 
regionda 
toyındırıladı.Tosınarlı óz-ara tásirlerdiń Gamiltonıanı turaqlı spektral tıǵızlıqqa 
iye bolǵan regionnıń keńligi ádette individual ótiw sızıqlarınıń keńliginen asadı.
Bul ótiwler fotonlar hám (yamasa) fononlardıń sıbalıwı yamasa shıǵarılatuǵın 
radiaciyalıq hám radiacion bolmaǵan processler menen baylanıslı. Tosınarlı 
(ıssılıq ) nurlanıw maydanları hám tar terbelisleri menen óz-ara tásir óz-ózinen 
emicsiya tásir óz ishine aladı. Eger magnit relaksaciya teoriyası terminologıyasınan 
paydalansaq, ol halda kórip shıǵılıp atırǵan jaǵday izotrop ortalıqta tez 
háreketleniw modeline tiyisli bolıp tabıladı. Bunday halda, tosınarlı óz-ara 
tásirlerdiń Gamiltonıannıń tıǵızlıq matricasi háreketine tásiri fenomenologik 
damping parametrleri menen xarakterlenedi.Yadro reakciyalarınıń Barovskiy
mexanizmi hám Breit-vigner formulaları hádiyse neytronlarinıń energiyasına 
baylanıslı bolǵan reakciya kesindileriniń minez-qulqların tolıq úyreniw arqalı jaqtı 
tárizde tastıyqlanǵan. Kesindilerdi tolıq úyreniw múmkinshiligi neytron 
spektroskopiyasi usılların islep shıǵıw nátiyjesinde payda boldı, bul málim bir 
energiyanıń neytronlari tásir ajıratıp alıw imkaniyatın berdi, olardıń ma`nisi 
ózgeriwi múmkin.