Ózbekstan respublikasí joqarí HÁm orta arnawlí bilimlendiriw ministirligi berdaq atíndaǵÍ qaraqalpaq mámleketlik universiteti

 
 
 
 
 
 
 
 
 

---

3 
Kirisiw 
Yadro fizikasına tiyisli birinshi ashılıw 1896-jılı Anri Bekkerel (1852—
1908) tárepinen islenip shıǵıldı. Bul uran duzlarınıń tábiyiy radioaktivligi edi.
Bul nurlar hawanı ionlastırdı hám fotoemulsiyanı qarawıtqızdı. Eki jıldan
keyin Per Kyuri (1859—1906) hám Mariya Sklodovskaya-Kyuri (1867—1934)
toriydiń radioaktivligin ashtı hám uran duzlarınan jańa ximiyalıq elementler
bolǵan poloniy menen radiydi bólip aldı. Bul elementlerdiń radioaktivligi
uran menen toriydiń radioaktivliginen millionlaǵan ese úlken bolıp shıqtı.
E.Rezerford radioaktiv nurlardı mayda-shúydesine shekem qaldırmay 
eksperimentte izertledi. Ol radioaktivli nurlanıwdıń nurlarınıń úsh tipinen 
turatuǵınlıǵın kórsetti. Bul nurlar sáykes α-, β- hám γ-nurları (alfa, beta hám
gamma nurları) dep ataldı. Beta nurları katod nurlarındaǵı elektronlarǵa
qaraǵanda ádewir tezirek qozǵalatuǵın elektronlar bolıp shıqtı, eksperimentler
alfa nurlarınıń oń zaryadlanǵan, massası geliy yadrolarınıń massasına teń 
bólekshelerdiń aǵısı ekenligin kórsetti. Gamma nurlarınıń Rentgen nurlarına
sáykes, biraq olarǵa salıstırǵanda ádewir qattı ekenligi dálillendi. Usılarǵa
baylanıslı α hám β nurları magnit maydanı arqalı ótkende baǵıtların bir- birine
qarama-qarsı táreplerge qaray ózgertedi, al gamma nurlarına bolsa magnit 
maydanı tásir etpeydi.
Eń kishi sińiwshilik hám eń kúshli ionlastırıw qásiyetine alfa nurları iye. Olar
qalıńlıǵı bir neshe mikrometr bolǵan alyuminiy folgasında jutıladı. Al beta 
nurların jutıw ushın alyuminiy folganıń qalıńlıǵı ortasha 1 mm bolıwı kerek. 
Beta nurlarınıń ionlastırıwshılıq qábiletligi alfa nurlarınıń ionlastırıwshılıq
qábiletligine qaraǵanda ádewir kishi. Eń úlken sińiwshilik hám eń kishi
ionlastırıwshı qásiyetke gamma nurları iye boladı.

---

4