Ózbekstan respublikasí joqarí HÁm orta arnawlí bilimlendiriw ministirligi berdaq atíndaǵÍ qaraqalpaq mámleketlik universiteti

I bap. Yadrolıq kúshler 
 
Nuklonlar arasındaǵı óz-ara gravitacion tartısıw kúshleri júdá kishi. Eki 
proton arasında óz-ara tartısıw kúshi, olar arasındaǵı Kulon tásir ishinde de 
ret 
kishi. Bul kúsh Kulon kúshi de bolıwı múmkin emes. Sebebi yadrodaǵı protonlar 
arasında tartısıw emes, bálkim iyteriw kúshleri ámelde bolıwı kerek. Proton hám 
elektrneytral neyton hám de neytron - neytron arasında ulıwma Kulon tásir bolıwı 
múmkin emes. Yadronı Kulon kúshi tásirde bóleklenip ketiwinen saqlap turatuǵın 
bunday tartısıw kúshleri yadro kúshleri dep ataladı.Yadro massası hám baylanısıw 
energiyası túrli ximiyalıq elementler izotoplarınıń massaları masıs-spektrometr dep 
atalıwshı apparatlar járdeminde jeterlishe anıqlıq penen ólshenedi. Ion dereginde 
(IM) dene atomları oń zaryadlanǵan ionlarǵa aylandırıladı.
 
1.1 Yadrolıq kúshlerdiń tiykarǵi xarakteristikası 
 
Yadrolıq kúshler tartılıstı támiyinleydi (yaǵnıy yadrolıq kúshler tartılıs 
kúshleri bolıp tabıladı. Protonlar menen neytronlardan turatuǵın stabilli (ornıqlı) 
yadrolardıń bar ekenligi yadrolıq kúshlerdiń tartılıs kúshler ekenliginiń dálili bolıp 
tabıladı. 
Yadrolıq kúshler absolyut shamaları boyınsha úlken. Bul kúshlerdiń kishi 
aralıqlardaǵı tásiri tábiyatta belgili bolǵan basqa kúshlerdiń (sonıń ishinde 
elektromagnit kúshlerden de) barlıǵınan da úlken. 
Usı waqıtlarǵa shekem bizge tórt fundamentallıq tásirlesiwler belgili. Olar: 
a) kúshli (yadrolıq) tásirlesiwler; 
b) elektromagnitlik tásirlesiwler; 
v) ázzi (ázzi yadrolıq) tásirlesiwler, bunday tásirlesiwler kúshli hám 
elektromagnitlik 
tásirlespeytuǵın 
bólekshelerde 
(mısalı 
neytrnolarda) 
ayqınkórinedi; 
g) gravitaciyalıqtásirlesiwler. 
Joqarıda atap ótilgen tásirlesiwlerdi bir-biri menen salıstırıp kóriwge boladı. Bunıń 
ushın usı kúshlerge sáykes keliwshi tásir etisiw konstantaları (zaryadlardıń 
"kvadratları") ólshem birligi joq birlikler sistemasınan paydalanamız. 

---

5 
Yadronıń ishindegi eki nuklon ushın (bul nuklonlar barlıq tásirlesiwge 
qatnasadı) mınaday shamalarǵa iye: 
kúshli tásirlesiw 1 
elektromagnit tásirlesiw
ázzi tásirlesiw
gravitaciyalıq tásirlesiw
Yadrolıq kúshler yadrolardıń bar ekenligen juwapker. Elektromagnit 
tásirlesiw atomlar menen molekulalardıń bar ekenligin tastiyqlaydi. Yadrodaǵı 
nuklonnıń ortasha energiyasi 8 MeV ke, yaǵnıy 
shamasına teń 
(nuklonnıń tınıshlıqtaǵı energiyasi 
shamasına teń). 
Vodorod atomındaǵı elektronnıń baylanıs energiyasi 13,57 eV qa teń (yaǵnıy 
shamasına teń 
yaǵnıy elektronnıń tınıshlıqtaǵı energiyasınan júz mıń ese 
kishi). Demek bul masshtablarda baylanıs energiyaları xarakterli konstantalar 
sıpatında qatnasqa iye: 
= 
Ázzi tásirlesiwler β-ıdıraw yamasa K-tutıw jolı menen neytronnıń protonǵa hám 
protonnıń neytronǵa óz-ara aylanıwına, elementar bólekshelerdiń hár qıylı 
ıdırawlarına hám neytrononıń zatlar menen tásirlesiw processlerine juwapker. 
Kosmoslıq deneler menen sistemalardıń ornıqlıǵına gravitaciyalıq tásirlesiw 
juwapker. 
Elektromagnitlik hám gravitaciyalıq tásirlesiw kúshleri qashıqlıqtıń 
kvadratına keri proporcional kemeyedi. Usınıń nátiyjesinde bunday kúshler 
uzaqtan tásiretiwshi kúshler bolıp tabıladı. Kúshli yadrolıq hám ázzi tásirlesiwler 
qashıqlıqqa baylanıslı tez ózgeredi hám sonlıqtan olar jaqınına tásir etiwshi kúshler 
bolıp tabıladı.Yadrolıq kúshlerdiń jaqınnan tásir etiwshi kúshler bolıp 
tabılatuǵınliǵı mınalardan kelip shıǵadı: 
a) Rezerford tájiriybelerindegi α-bólekshelerdiń jeńil yadrolarda shashırawı 
boyınsha (10-12 sm ge shekemgi qashıqlıqlar ushın tájiriybelerdiń nátiyjeleri

---

6 
α-bólekshe menen yadro arasındaǵı elektromagnitlik tásirlesiw nızamı bolǵan 
Kulon nızamı boyınsha dál túsindiriledi, al kishi qashıqlıqlarda bolsa yadrolıq 
kúshlerdiń tásirinde Kulon nızamına baǵınıw toqtaydi, bunnan yadrolıq kúshlerdiń 
10-12 sm qashıqlıqtan kishi qashıqlıqlarda tásir etetuǵınliǵı kelip shıǵadı); 
b) awır yadrolardıń α-nurlanıwı boyınsha ; 
v) neytronlardıń protonlardaǵı nurlanıwı hám protonlardıń protonlarda shashırawı 
boyınsha. Bul jaǵdaylardi toliǵıraq úyrenemiz. Neytronlardıń energiyaları kishi 
bolǵanda olardıń inerciya orayı sistemasindaǵı shashırawı izotoplıq xarakterge iye. 
Haqıyqatında da impulsi p ǵa teń klassikalıq bólekshe radiusı yadrolıq kúshlerdiń 
tásir etiw qashiqligi 
bolǵan shashıratıwshı nishanaǵa "ilinedi" (yaǵnıy onıń 
qozǵalıs muǵdarınıń momentiniń baǵıti traektoriya tegisligine perpendikulyar 
baǵıtta 
p shamasınan úlken bolmaǵanda, De Broyl qatnası boyınsha túsiwshi nur 
ushın p = ћ/λ hám usıǵan sáykes 
p = 2π
(
ћ/λ
) 
Biraq bóleksheniń orbitalıq momentiniń maksimallıq mánisi tek ћl shamasına ǵana 
teń bola aladı. Sonlıqtan 
2π
(
ћ/λ
) = ћ
l
Bunnan 
l 
= 2π
/λ 
ańlatpasına iye bolamız.Solay etip λ >>
shárti orınlanǵanda l diń mánisi nolge 
umtıladı (l → 0). Al l = 0de sistemanıń halın táripleytuǵın tolqın funkciyasi 
inerciya orayı sistemasında(IOS) sferalıq simmetriyaǵa iye (yaǵnıy shashıraw 
izotoplıq xarakterge iye bolıwı kerek). 
λ = 2π
shárti orınlanǵanda shashıraw izotroplıq xarakterge iye emes. 
Túsiwshi neytronlardıń energiyasınıń kemeytip barıw arqalı λ niń mánisi 
úlkeytiledi. Usınday jollar menen shashırawdıń izotropiyasi orınlalatuǵın jaǵday 
tabıladı. Usınday jollar menen yadrolıq kúshlerdiń tásir etiw radiusın tabıw 
múmkin. Sferalıq simmetriyalı shashıraw ele orınlanatuǵın neytronlardıń 
maksimallıq energiyasi 20 MeV ke teń. 

---

7 
3-1 súwret 3-2 súwret
Bólekshe hám shashırawshı nıshana Neytronnıń vodorod molekulalarındaǵı 
shashırawı 
Bul shama yadrolıq kúshlerdiń tásir etiwiniń joqarı shegarasın anıqlawǵa 
múmkinshilik berdi. Bul shama 2
sm ge teń bolıp shıqtı. Yadrolıq 
kúshlerdiń tásir etiw radiusınıń shaması basqa da usıllar (mısalı protonlardıń 
protonlarda shashırawı) menen anıqlanǵan. Olardıń barlıǵında da bul shamanıń 
mánisi (2-3)
sm ge teń ekenligi aniqlandi. 
Tek eki bolekshe ( bir proton menen bir neytron ) baylanısqan eń apiwayı 
yadro vodorodtıń izotopı deytron bolip tabıladi. Bul yadronıń qurılısı menen 
energiyalarınıń mánislerin izertlew bizge yadrolıq kúshler haqqında kóp 
maǵlıwmatlar beredi.