Ózbekstan respublikasí joqarí HÁm orta arnawlí bilimlendiriw ministirligi

2.2 Quyash aktivliktiń insan organizmine tásiri
Keyingi waqıtlarda quyash aktivligi, magnit dúbeleyleri hám olardıń insanlarga tásiri tuwrısında tez tez gápirilidigan boldı. Quyash aktivliktiń artpaqtası menen insanlar salamatlıǵına kórsetiletuǵın tásirdiń hár bir insan ushın qanshelli aktuallıǵın aytpasa da boladı.
Jerde bolıp atırǵan barlıq hádiyseler onıń tiykarǵı energiya dáregi bolǵan quyash menen tıǵız baylanıslılıǵı tuwrısında aldın da aytqan edik. Jım-jırt quyash (aktiv tarawda bolmaǵan ) pútkil rentgen nurlanıwları, ultrafioletoviy tolqınlarda, kórinetuǵın nurlarda, infraqızıl nurlarda, radiodiapozon nurlarında elektromagnit nurlanıwlardıń waqıt buyicha turaqlılikda xarakterlenedi. Sonıń menen birge planetalararo keńislik quyash tajları plazmasi esaplanatuǵın quyash samalınıń - elektronlardıń kúshsiz aǵımı, protonlar, geliy atomi yadrolarınıń waqıt boyınsha turaqlılıǵı da jım-jırt quyashni ańlatadı.
Planetalarning magnit maydanı (atap aytqanda yerniki) quyash samalınan qorǵaw esaplanıp, zaryadlanǵan bólekler bolsa jer magnitosferasi ishkerisine ótiw ózgeshelikine iye. Bul tiykarınan eki “voronkaga” iye bolǵan úlken keńliklerge xos bolıp tabıladı:biri Qubla yarım sharda bolsa, ekinshisi SHimoliy yarım sharda. Bul zaryadlanǵan bóleklerdiń atmosfera atom hám molekulaları menen dúgisiwi nátiyjesinde gazdıń nurlanıwın júz etedi, oǵan Polyus jaqtıları dep ataladı.
Sol bólekler alıp kiyatırǵan energiya jer sharı boylap túrli processlerge bólistiriledi, nátiyjede atmosfera hám ionosferaning túrli keńlik hám uzınlıqlarında ózgerisler júz boladı. Bunday ózgerisler joqarı keńlikler degi ózgerislerge salıstırǵanda bir az keshlew túrli keńliklerde túrli waqıtlarda júz boladı.
Quyashning tolqın nurlanıwları 300 ming km/sek tezlik menen tarqalıp jerge 8 minutda jetip keledi. Atmosfera gazlarınıń atom hám molekulaları bul nurlanıwlardı yutib hám quyashning tolqın nurlanıwların tańlap shashıp baslaydı. 11 jıllıq dáwir menen quyash aktivliktiń kusheytiwi sıyaqlında túrli chastotalarda quyashning tolqın nurlanıwları da kúsheyip, quyash atmosferasınan planetalararo keńislikke energiyası quyash samalı bólekleri energiyasınan ádewir úlken bolǵan elektronlar, protonlar, geliy atomi yadroları aǵımı otilib shıǵadı. Bul bólekler aǵımı planetalararo keńislik tap porshenga uqsas tarqaladı. Azmaz waqıttan keyin
(12 - 24 saat ) bul porshen jer orbitasiga kirip keledi. Bul basımta'sirida jerdiń kúndizgi tárepinde jer magnitosferasi 2 teńdeyge hám odan da artıq ret qisiladi hám ol jer magnit maydan kúshlanganligini artıwına alıp keledi. Mine sol tártipte dúnya magnit qozǵalańlanishlari baslanadı.
Magnit maydanın artısh dáwiri magnit qozǵalańlanıw dep júrgizilip, 4-6 saatǵa shekem dawam etedi. Keyininen magnit maydanı norma dárejesineshe tómenlep, quyash korpuskulyar aǵıs porsheni magnitosfera shegaralarınan shıǵadı, magnitosfera ishinde bolsa magnit maydan kúshlanganligini azayıwına alıp keledi.
Magnit maydan kúshlanganligining azayǵan dáwiri dúnya magnit dúbeleyleriniń bas fazası bolıp, 10 - 15 saatǵa shekem dawam etedi. Magnit qozǵalańlanishning bas fazasınan keyin qayta tikleniw dáwiri baslanıp, jer magnit maydanı óziniń ma`nisine erisedi. Túrli rayonlarda magnit maydan qozǵalańlanishlari túrlishe keshedi.
Keyingi jıllarda anıqlanıwınsha insanlarga quyash korpuskulyar nurlanıwlar aǵımı tásirinde jer magnitosferasi ózgeriwine alıp keletuǵın túrli kosmik faktorlar tásir etedi. Ásirese: júdá tómen chastotalı akustikalıq terbelisler sanalgan infratovushlar. Olar joqarı keńliklerde polyus jaqtıları salasında payda bolıp, barlıq keńlik hám uzınlıqlarǵa tarqalatuǵın úlken hádiyse esaplanadı. Dúnya magnit dúbeleyleri baslanıwıdan4 - 6 saat ótkennen orta keńliklerde terbelisler amplitudasi bir tegis artıp baradı. Maksimumga eriskennen keyin bir neshe saat dawamında ol aste azayıp baslaydı. Infratovushlar tek ǵana polyus jaqtıları waqtında islep shıǵarılmastán, jer qıymıldawları, dúbeleyler, vulkan otilishlarida da payda bolıp atmosferada bul terbelislerdiń turaqlı fonı saqlanadı, magnit qozǵalańlanishlari nátiyjesinde payda bolǵan terbelislerge qosıladı.
2. Jer magnit maydanınıń mikropulsatsiya hám qısqa davrli terbelisleri (bir neshe Hz chastotadan bir neshe kHz chastotaǵa shekem). 0. 01 den tap 10 Hz chastotalı mikropulsatsiyalar biologiyalıq sistemalarǵa tásir etedi, atap aytqanda insanlarning nerv sistemasına (2-3 Hz) tásir etip, qo'zg'altiruvchi signalǵa salıstırǵanda reakciya waqtın asıradı, onıń psixikasiga tásir etip (1 Hz ), qısılıw, qorqıw hám hawlıǵıwǵa túsiwdi asıradı. Keselleniw sanınıń artpaqtası hám júrek qan-tamır sisteması tárepinen salmaqlilashtirishni da ol menen baylanıstıradılar.
3. Joqarı keńliklerde operativ bóleksheler aǵımınıń tásiri nátiyjesinde ozon qatlamınıń ózgeriwi nátiyjesinde jer sırtına jetip keletuǵın ultrafioletoviy nurlanıwlar intensivligi ózgeredi.
Quyashdan otilib shıǵıs aǵıs júdá xilma - xil bolıp tabıladı. Bul aǵıs basıp ótetuǵın planetalararo keńislik da túrlishe jaǵdayǵa iye bolǵanı ushın qatiy birdey magnit dúbeleyleri joq. Hár birewiniń ayriqsha júzi ámeldegi bolıp, tekǵana kúshi hám intensivligi menen parıq etedi bálki bólek processlerdiń rawajlanıwı menen de parıq etedi.
Quyash aktivliktiń kesellanishlarni kelip shıǵıwına tásirin 20 - jıllardayoq A. L.Chijevskiy tárepinen anıqlanǵan edi. Onı geliobiologiya pániniń tiykarlawshisi dep ataladı. Sonnan berli ótkerilgen kóplegen tájiriybeler, toplanilgan ilimiy tiykarlar magnit dúbeleyleriniń insan salamatlıǵına tásirin tastıyıqladi. Keseller jaǵdayınıń jamanlashuvi birinshiden quyash chaqnashidan keyin tezlik penen sezilsa, ekinshiden magnit qozǵalańlanıw baslanıwı menen baslanadı. Sebebi quyash chaqnashi júz bergennen shama menen 8 minut ótkennen onıń jarıqlıǵı ( sonıningdek rentgen nurlanıwları ) jer atmosferasına jetip kelip, organizmlerdiń normal iskerligine unamsız tásir kórsetetuǵın processlerdi keltirip shıǵaradı hám shama menen bir sutkadan keyin bolsa jer magnitosfera dúbeleyleri baslanadı.
Magnitosfera dúbeleyleri tásirine ushraytuǵın kesellikler ishinde, júrek qan - tamır kesellikleri itıbarlı bolıp, olardıń quyash hám magnit aktivligi menen baylanıslılıǵı anıqlaw júrek qan - tamır kesellikleriniń sanı hám salmaqlıq dárejesi menen túrli sırtqı faktorlarning (atmosfera basımı, hawa temperaturası, jawınlar, bultlılıq dárejesi, ionizatsiya, radiatsion rejim hám soǵan uqsawlar ) salıstırıwiy salıstırıwlamasi ótkerildi. Bunda júrek qan - tamır kesellikleriniń xromosferaviy chaqnashlar hám geomagnit qozǵalańlanıw menen turaqlı hám anıq baylanıslılıǵı anıqlandi.
Magnit qozǵalańlanıw sıyaqlında keseller jaǵdayınıń jamanlashuvining sub'ektiv simptomları kórinedi, arterial basımdıń artpaqtası, keri dinamikalıq EKG beretuǵın qan aylanıw sistemasınıń jamanlashuvi da gúzetildi. Izertlewler kórsetedi quyashda chaqnash júz bergen kúni infarkt miokard menen keselleniw artadı. Ol chaqnashdan keyingi kúni óziniń eń maksimumiga jetedi (ápiwayı kúnga salıstırǵanda keselleniw 2 teńdeyge artadı ). Sol kúnniń ózinde chaqnash áqibetinde magnitosferaviy qozǵalańlanishlar baslanadı.

Júrek ritmini úyreniwler kursatadiki Jer magnit maydanındaǵı kúshsiz qozǵalańlanishlar júrek ritmidagi ózgerisler sanın arttırıwydı. Kúshli geomagnit dúbeleyler waqtında bolsa júrek ritmining aynıwı tez- tez gúzetiledi.

Gipertonik keselliklerdi baqlaw sonı kórsetedi kóplegen keseller geomagnit qozǵalańlar baslanıwınan hátte bir sutka ilgeri onı sezib baslaǵanlar. Basqa keseller bolsa geomagnit dúbeleyler baslanıw sıyaqlında, yamasa onıń ortasında yamasa aqırında ózlerin sezim etiwleri jamanlashishini sezganlar. Dúbeleylerdiń baslanıwınan tap onıń dawam etiw waqıtıǵa shekem sistologik basım 10 - 20 % ga artqanligi gúzetilgen, geyde aqırında yamasa ol tawsılǵannan keyin bir sutka dawamında sistologik hám distologik arterial basımdıń artpaqtası gúzetilgen. Tek ǵana dúbeleyler tawsılǵannan keyin ekinshi sutkada kesellerdiń arterial basımları turaqlılasıp baslaǵan.
Izertlewler kórsetedi magnit dúbeleyleri baslanıw dáwirinde ásirese kesellerge kúshli tásir etedi. Kóplegen meditsinaviy maǵlıwmatlardı analiz qılıw magnit qozǵalańlanıw waqtında kesellerdiń sog'ligining jamanlashuvi máwsimiy xarakter kásip etedi:báhárgi teń kúnlik waqtında keseller jaǵdayı eń úlken tásirge ushraydı. Ol jaǵdayda qan - tamır apatları hám salmaqlilashuvi artadı (atap aytqanda infarktmiokard).
Sonıń menen birge quyash aktivligi menen insanlar organizminiń onkologik kesellikler menen baylanısqan basqa bólimleri iskerligi de buz'ladı. Atap aytqanda bir quyash aktivligi ciklı dawamında rak menen keselleniw artadı. Quyash aktivliktiń tómenlewi waqtında bolsa hár qıylı isikler menen keselleniw artpaqtası gúzetilgen. Rak menen keselleniwdiń eń artpaqtası jım-jırt quyash dáwirine tuwrı kelse, aktivligning eń maksimumida eń kem rak kesellikleri belgilengen. Bul kadifferentsialli kletka elementlerine, sonıń menen birge rak kletkalarına quyash aktivliktiń tormozlaytuǵın tásiri bolıp tabıladı.
Magnit dúbeleyleri waqtında múddetinen burın tuwılıwlar baslansa, dúbeleyler aqırında operativ tuwılıwlar sanı artadı. Ilimpazlarımız quyash aktivligi waqtında tuwılǵan bópelerde konstitutsion qábiletleriniń kóbirek kórinetuǵın bolıwı gúzetilgen.
Túrli mámleketlerden alınǵan kóplegen anıq faktlar sol zattı kórsetedi baxtsız hádiyseler hám jol transport hádiyselerinde jara alıwlar sanı quyash hám magnit dúbeleyleri waqtında artpaqtası, oraylıq nerv sisteması iskerliginiń aynıwı menen tushintiriladi. Bunda sırtqı jaqtılıq hám dawıs signalların qabıl etip oǵan juwap qaytarıw waqıtı artadı, tormozlanıw, astelilik payda bolıp, pikirlew jamanlasadı, orınsız qararlar qabıllaw artadı.
Sonıń menen birge psixologiyalıq kesellikler menen awırǵan nawqaslardı quyash hám magnit qozǵalańlanishlariga reakciyaları úyreniligi gúzetiledi. SHu zat anıqlandiki joqarı quyash aktivligi waqtında maniakal faza artqan bolsa, onıń tómen bolǵan waqtında depressiv faza artqan. Psixologiyalıq emlew menen Jerdiń qozǵalańlanǵan magnit maydanı arasında kúshli baylanıslılıq bar ekenligi anıqlandi. Aktivlik shaqlarında suitsida hádiyseleri sanı artpaqtası gúzetildi.
Aytıp ótiw kerek saw hám kesel organizm kosmik hám geofizik sharayatlardıń ózgeriwin túrlishe qabıl etedi. Kosmik hám geofizik sharayatlardıń ózgeriwi kesellerde kúshsizleniw, sharshaw, emotsional noturg'unliklar menen xarakterlenip, organizmdiń túrli fiziologikalıq sistemalarınıń energetikalıq kórsetkishleri, immunologik qorǵawı jamanlasadı hám psixik kernew payda boladı. Psixologiyalıq hám fizikalıq saw organizm bolsa sırtqı ózgergen jaǵdayǵa uyqas óziniń ishki processlerin maslastırıwǵa háreket etedi. Bunda immunisistema jedellesip, nerv processleri hám endokrin sistemalar qayta iykemlesedi:islew procesi saqlanadı yamasa hátte artadı da. Saw organizmde ózin sezim etiwi jaqsılanıp, keyipi kóteriledi.
Kosmik hám geofizik qozǵalańlanishlar dáwirinde psixoemotsial ózgerislerdi qarawshı bolsaq, pikirlew hám psixoemotsial jaǵdaydı basqarıw aspektini kórsetiw zárúr. Ilimiy jumıslarǵa psixoemotsial iykemlesiw tábiy faktorlarning ekstremal tásirinlerin jeńil ótkeriwge múmkinshilik jaratıwshı organizm ishki múmkinshilikleri aktivligi tezlatgichi esaplanadı. Kóplegen dáwir ilimpazların baqlawları kórsetedi dóretiwshilik rawajlanıw sıyaqlında harqanday kesellik keltirip shıǵarıwshı sırtqı faktorlar tásirine organizm kem tásirli boladı.