Ózbekstan respublikasí joqarí HÁm orta arnawlí bilimlendiriw ministrligi nawayí MÁmleketlik kanshilik instituti

Eselik qatnaslar nızamı
J.Dalton (1766—1844) kóplegen tájiriybeler ótkerip, eselik qatnaslar nızamın ashtı. Uglerod monoksid menen uglerod dioksididagi bir element—ugleroddıń teń muǵdarına tuwrı keletuǵın eki element - kisloroddıń muǵdarı esaplansa, uglerod monoksid (CO)de 12 massa uglerodqa 16 massa kislorod tuwrı keledi, uglerod dioksid (CO₂) ge 12 massa bólim uglerodqa 32 massa bólim kislorod tuwrı keledi. Bul qatnaslar tuwrı qısqartırılsa, uglerod monoksidne 3 massa bólim uglerodqа 4 massa bólim kislorod, uglerod dioksidda bolsa 3 massa bólim uglerodqa 8 massa bólim kislorod tuwrı keledi, basqasha etip aytqanda bul eki birikpede ugleroddıń teń muǵdarına tuwra keletuǵın ekinshi element (kislorod ) muǵdarları óz-ara kishi hám pútkil eseli sanlar qatnasında boladı (8:4=2:1). Dalton tapqan eselik sanlar qatnası nızamı tómendegishe tariyplanadi: Eger eki element óz-ara birigip, bir neshe birikpe payda etse, bul birikpelerde bir elementtiń teń muǵdarlarına tuwra keletuǵın ekinshi element muǵdarları óz-ara eseli kishi sanlar qatnasında boladı. Iyis gazı (CO) dıń janıw reaktsiyası teńlemesinde,

2CO + O₂ = 2CO₂

2 : 1 :2

reaksiyaǵa eki kólem uglerod (II) - oksidi bir kólem kislorodtı biriktirgenda eki kólem uglerod (IV) - oksidi payda bolıwı kórsetilgen. Bunda gazlardıń kólemiy koefficientler 2 : 1 : 2 boladı.

Bir kólem vodorod bir kólem xlor menen reaktsiyaǵa aralasıp, eki kólem HCl payda etedi.

H₂+ Cl₂ = 2HCl

1 1 :2

Dalton gazlar basımın esaplawda parsial basımnan paydalanıwdı názerde tutıp tómendegi nızamdı da tariypladi: Gazlar aralaspasınıń ulıwma basım P alınǵan gazlardıń parsial basımları (P₁, P₂, P₃,... P_n) jıyındısına teń.