Ózbekstan respublikasí joqarí HÁm orta arnawlí bilimlendiriw ministrligi nawayí MÁmleketlik kanshilik instituti

2. Alximiya dáwiri — IV ásirden XVI ásirgeshe bolǵan dáwir. Bul dáwir ximiklerdiń «falsafa tası», «suw», «universal eritiwshi» bar ekenligine isenip, olardı tabıwǵa umtılıw dáwiri boldı.

3. Ximiyanıń qosılıw dáwiri — XVI—XVII hám XVIII ásirlerdi óz ishine alǵan dáwir. Bul dáwir tórt dáwir: medicinalıq ximiya (yadro ximiya ), pnevmatik ximiya (gazlar ximiyası ), flogiston teoriyası hám flogiston teoriyasına qarsı gúres dáwirlerge bólinedi.

4. Ximiyada muǵdarlıq nızamlardıń payda bolıw hám rawajlanıw dáwiri — XVIII ásir aqırınan XIX ásirdiń 60-jillarina shekem bolǵan dáwir. Ol atomistik teoriya, teoriyalıq túsiniklerdiń anıq tariypleniwi menen xarakterlenedi. Bul dáwirde «atom», «molekula», «atom salmaqlıq», «molekulyar salmaqlıq» hám sol sıyaqlı túsiniklerge anıq tariypler berildi. Atom hám molekulyar salmaqlardı anıqlaw usılları tabildi hám taǵı basqa.

5. Ximiya rawajlanıwınıń házirgi dáwiri. Bul dáwir XIX ásirdiń 60- jıllarından baslanadı hám ximiya tariyxınıń «altin dáwiri» dep ataladı, sebebi bul dáwirde tákirarlanatuǵın nızam, valentliklar haqqındaǵı teoriyaler, stereokimyo, aromatik birikpeler teoriyası payda etildi; sintetik ximiya salasında iri tabıslar qolǵa kirgizildi: elektrolitik dissotsilaniw teoriyası, radioaktivlik hám basqalar payda boldı. Bul dáwirde ximiyanıń túrli jańa tarawları (fizikaviy ximiya, bioximiya, bioorganik hám bioanorganik ximiyalar ) payda boldı. Ximiyaǵa basqa pánlerdiń aldıńǵı usılları qollanıldı. Sonday etip, ximiya fundamental pánge aylanadı.

Dáslep, áyyemgi yunan filosofları átiraptaǵı barlıq júdá mayda bólinbeytin bóleksheler – atomlardan (yunansha atomos — bólinbeytin) quralǵan degen degen pikirdi aytqan. Ullı babalarımız — Jobir ibn Xayyon (Gaber), Axmet al-Ferǵaniy (Alfraganus), Ábiw Bakir Muxammed ibn Zakariya ar-Raziy (Razes), Ábiw Nasır Farabiy, Ábiw Rayxan Beruniy, Ábiw Áliy ibn Sina (Avicenna) sıyaqlı oyshıllar óz dóretpelerinde qorshaǵan ortalıqtıń quramalı dúzilgenin kórsetip bergen.

Olar barlıq deneler, qorshaǵan ortalıqtıń bárqulla ózgeriwi, kóplegen waqıya-qubılıslar sebepshisi mayda, kózge kórinbeytuǵın elementler dep atap ótken.

Lomonosov, Dalton, Avogadro hám basqa ilimpazlardıń jumısları nátiyjesinde zatlardıń atom-molekulyar dúzilisine tiyisli ideyalar rawajlanıp bardı. Bul ideyalar atom hám molekulalardıń real bar ekenligine tiykarlanǵan bolıp, 1860-jılı Karlsruyede bolıp ótken ximiklerdiń xalıq aralıq kongresinde atom hám molekula túsiniklerine anıq túsindiriwler qabıl etildi.

Atom-molekulyar táliymat barlıq ilimpazlar tárepinen qabıl etilip, ximiyalıq ózgerisler atom-molekulyar táliymat teoriyası kózqarasınan kórip shıǵıla baslandı.

M. V. Lomonosov	D. I. Mendeleyev

Turmısımızda kóp ushraytuǵın materiya úlgisi: tas bólegi, terktiń shaqası, gúbelek qanatına dıqqat qaratsaq kóremiz, olar kóplegen mayda bólimlerden shólkemlesken. Mikroskop járdeminde olar jáne de kishilew bólimlerden ibarat ekenligin kóremiz. Egerde biz millard ret úlkenleatiretuǵın bolsaq, barlıq zatlar atomalardan shólkemleskenin kóremiz.