Ózbekstan respublikasí joqarí HÁm orta arnawlí bilimlendiriw ministrligi

Test
 
Prof. D.Nasırovtıń 
klassifikaciyası 
boyınsha qaraqalpaq 
tiliniń dialektleri 
neshege bólingen? 
A) Arqa, kúnshıǵıs 
b) Qubla, shıǵıs 
v) Arqa, qubla  
g) Qubla, kúnbatıs 
Prof. 
N.A.Baskakovtıń 
klassifikaciyası 
boyınsha qaraqalpaq 
tiliniń dialektleri 
neshege bólingen? 
A) Kúnbatıs, kúnshıǵıs 
b) Arqa, qubla 
v) Arqa, batıs 
g) Arqa - shıǵıs, qubla - batıs  
Prof. S.Vurmnıń 
klassifikaciyası 
boyınsha qaraqalpaq 
tilindegi dialektler 
neshege bólinedi? 
A) 4 ke, arqa, qubla, Qarasaqal, Qońırat 
b) Tek arqa dialekti 
v) 5 ke, arqa, qubla, Qońırat, Qarasaqal, 
Shax – Abbaz Waliy 
g) 3 ke, Qońırat, Shax – Abbaz – Waliy, 
Qarasaqal  
Qaraqalpaq tiliniń 
dialektlerin 
klassifikasiyalaǵan 
alımlar kimler? 
A) O.Dospanov, N.A.Baskakov, 
S.Vurm 
b) N.A.Baskakov, D.S.Nasırov, 
O.Dospanov 
v) N.A.Baskakov, S.Vurm, D.S.Nasırov 
g) O.Bekbaulov, T.Begjanov, 
D.S.Nasırov 
Qońırat dialekti 
dep kimniń 
klassifikaciyasında 
aytılǵan? 
A) O.Bekbaulovtıń 
b) N.A.Baskakovtıń 
v) D.Nasırovtıń 
g) S.Vurmnıń  
Shax – Abbaz – 
Waliy dialekti dep 
kimniń 
klassifikaciyasında 
aytılǵan? 
A) T.Begjanovtıń 
b) A.Bekbergenovtıń 
v) S.Vurmnıń 
g) J.Aralbaevtıń 
69

---

Shotıńnıń 
túymeleri bir jaqqa 
qashpas. Dialektlik 
sózdi tabıń? 
A) Shotıńnıń túymeleri 
b) Qashpas 
v) Bir jaqqa 
g) Túymeleri 
Sorkól dialekti dep 
kim aytqan? 
A) O.Bekbaulov 
b) J.Aralbaev  
v) O.Dospanov 
g) D.Nasırov 
Oǵuznama 
neshinshi ásirde 
jazılǵan? 
A) XIV 
b) XV 
v) XVI 
g) XVII 
Ol kisi jıynaqlı, 
dámli pikirdi unatadı. 
Dialektlik sózdi tabıń 
? 
a) Dámli pikirdi 
b) Jıynaqlı pikirdi 
v) Unatadı 
g) Ol kisi 
 
 
70

---

8. QARAQALPAQ TILI DIALEKTLERINIŃ 
FONETIKASÍ 
 
Jobası: 
1. Dawıslı sesler 
 2. Dawıssız sesler. 
 
Jergilikli  xalıqtıń  til  ózgesheliklerin  izertlew  til  biliminiń 
áhmiyetli  máseleleriniń  biri.  Ásirese,  bay  jazıw  tariyxına  iye 
bolmaǵan  tillerdiń  tariyxın,  tariyxıy  grammatikasın  dúziw  ushın 
dialektologiyalıq materiallar eń tiykarǵı derek bolıp esaplanadı. 
 
   
Dialektologiyada 
jergilikli 
xalıqtıń 
til 
ózgeshelikleri 
tómendegishe  úyreniledi.  Ádette  hár  bir  til,  sonday  –  aq  jergilikli 
dialekt  hám  sóylesimlerdiń  fonetikalıq  sisteması  dawıslılar  hám 
dawıssızlarǵa  bólinip  izertlenedi.  Qaraqalpaq  tiliniń  dialektlerinde 
tiykarǵı 9 dawıslı fonema bar: a, á, e, o, ó, ı, i, u, ú. Bul fonemalardı 
jasalıw  usılına  hám  sóylew  aǵzalarınıń  háreketine  hám  qatnasına 
qaray otırıp, tómendegishe klassifikaсiyalawǵa boladı. 
1. Dawıslı sesler.
 Bul ózgeshelikler ádette geypara seslerdiń óz - 
ara  almasıwı  menen  sózlerdiń  juwan,  jińishke  aytılıwı  yamasa 
geypara  seslerdiń  túsip  qalıwı,  seslerdiń  qosılıp  aytılıwı  menen 
baylanıslı  boladı.  Mısalı:  qálá  gúnú  (qala  kúni),  qumǵan  (quman) 
hám t.b.
 
1)  Arqa  dialektte  dawıslı  e,o,ó  sesleri  diftong  túrinde  aytılıp, 
olardıń aldında bir sestiń elementi bar ekenligi kórinedi. 
2) Dawıslı a sesi menen e sesiniń almasıw jaǵdayları ushırasadı. 
3)  Qısıq  dawıslı  ı  sesi  menen  erinlik  u  sesiniń  almasatuǵın 
jaǵdayları  gezlesedi.  Bul  jaǵday  sózdiń  aqırǵı  buwınlarında  kóp 
ushırasadı,  yaǵnıy  sóylesimlerde  ekinshi,  úshinshi  buwınlarda  erin 
únlesligi  saqlanadı:  toǵuz,  pushuq,  qutul,  jawmut,  juduruq, 
murunduq hám t.b. Mısalı: 
Segiz qırlı balıqtı, 
Toǵuz qırlı jigit aladı. 
 Kópten qoyan qutulmas, 
At jaqsısı jawmutu, 
Ton jaqsısı mawutu. 
71

---

4)  Ashıq  dawıslı  a  sesi  menen  qısıq  dawıslı  ı  sesi  almasıp 
qollanıladı. Mısalı: qarabaraq – qarabıraq. 
5)  Sóylesimlerde  qısıq  dawıslı  e  sesi  menen  qısıq  i  sesleri 
almasadı. Mısalı: degershik – digershik – digirshik. 
6) Erinlik, qısıq dawıslı ú sesi menen qısıq dawıslı i sesleri óz  - 
ara almasadı: úlbirep – ilbirep hám t.b. Mısalı: Ilbirep turǵan kiyimdi 
kiydi.