Ózbekstan respublikasí joqarí HÁm orta arnawlí bilim ministrligi berdaq atíndaǵi qaraqalpaq mámleketlik universiteti

Asosiy darsliklar va o‘quv qóllanmalar

1. Salomov R.S. Sport mashǵulotning nazariy asoslari – Toshkent., O’z DJTİ, 2005 yil - 238 b.

2. Mahkamdjanov K.M. Jismoniy madaniyat nazariyasi va metodikasi Toshkent., “Iqtisod -moliya” 2008 yil - 300 b.
3. Matvev L.P. Teoriya i metodika fizicheskogo vospitanie Moskva – 2005 g.


Qo‘shimcha adabiyotlar
1. Goncharova O.V. Ёsh sportchilarning jismoniy qobiliyatlarini rivojlantirish Toshkent., O’z DJTİ, 2005 y - 171 b.
2. Maxkamdjonov K, Tulenova X.B. Maktabgacha talim muassasalari uchun umumiy va kengaytirilgan «Jismoniy tarbiya» dasturi. İlm-ziyo Toshkent., 2006 y
3. Xoldorov T., Tulenova X.B. Jismoniy madaniyat, jismoniy tarbiya, sport, turizm, xalq milliy uyinlarining nazariy va amaliy asoslari. TDTU bosmaxonasi, 2007 y
4. Malinina N.N., Tulenova X.B. Metodika obucheniya obsherazvivayushim uprajneniyam, TDPU, 2003 y
5. Tulenova X.B. Malinina N.N., Umumrivojlantiruvchi mashqlarni o’rgatish metodikasi, TDPU, 2005 y
6. Abdullaev A., Xonkeldiev Sh. Jismoniy madaniyat nazariyasi va metodikasi Toshkent., O’zDJTİ, 2005 yil - 300 b.

Hár tárepleme denesi rawajlangan, den-sawlıgı mıqlı, sawatlı jaslardı tárbiyalaw-bul hár bir rawajlangan jámiyettiń talabı hám wazıypası. Mektep jasındaǵı ballarga 7-jastan 17-18 ge shekemgi aralıǵı jatadı. 17-18 jasta tolısıp er jetedi hám jamiyettiń aktiv qurıwshısı, korgawshı puqarasına aynaladı. Usı jasta jaslarga mekteplerde, arnawlı oqıw orınlarında, kásip-óner texnikumlarında bilim beriw jumısı iske asırıldı. Dene tárbiyası, orınlarınıń eń áhmiyetli tarawlarınıń biri, hám oqıw tárbiya jumısınıń ajıralmas bir bólimi bolıp esaplanadı. Oqıwshılardıń dene tárbiyası olardın fizkulturaǵa hám sportqa bolǵan intasın bunnan bılayda jetilistiriw.

Mektepte oqıwshılarǵa dene tárbiyasınıń tiykarı beriliwi tiyis. Bul oqıwshılardıń ózbetinshe dene tárbiyasın jetilistirip, rawajlanıw dárejesin joqarılatıp barıwga múmkinshilik beredi. Ulıwma dene tayarlıǵınıń tiykarında, adam iskerliginiń arnawlı túrlerine tayarlap baradı: mıs: óndiris miynetinde, bilim alıwdı dawam etiw, áskeriy xızmetke tayarlanıw, sonday-aq sporttıń bir túrine tayarlanıw ulıwma tárbiyanıń wazıpasına muwapıq, dene tárbiyası waqtınsha oqıwshılardıń aqıl estetikalıq, miynet, tárbiyaların iske asırıw jumısları alıp barıladı.
Mektep oqıwshılarınıń jas ózgeshilikleri:
Dene tárbiyasın iske asırıw waqtında oqıwshılardıń jas, jınıs ózgeshelikleri hám anatom-fiziologiyalıq, psixologiyalıq ayırmashılıqları alınadı. jas ózgeshiliklerin biliw, balalardıń balalardıń múmkinshiligin bahalawga , organizmniń ózgeriwshiligin, háreket sapaların rawajlandırıwǵa qolaylı waqtın hám tásir jasawq paytların bilip, dene tayarbiyasın jurgiziwge múmkinshilik beredi.
Házirgi waqıtları oqıwshılardıń biologiyalıq rawajlanıwın esapqa alıp tómendegishe jas ózgesheliklerin belgileydi: (ekinshi balalıq waqtı) Balalar 8-12 jas, qızlar 8-11 jas: óspirim: balalar 13-16 jas, qızlar 12-15 jas, erjetken: balalar 17-21 jas, qızlar 16-20 jas waqtı
Pedagogikalıq tájiriybede klasslarına sáykes oqıwshılar jas ózgesheliklerin tómendegishe keltiredi: 7-10 jas, 1-3 klasslar-kishi jastaǵı oqıwshılar, 11-16 jas IV-IX -klasslar joqarı jastaǵı klass oqıwshıları.
Mektep oqıwshıları dene tárbiyasınıń wazıypası tómendigishe anıqlanadı:
Den sawlıqtı bekkemlew wazıypası:
1. Ballardın denesiniń hár tárepleme rawajlanıwına tásir etiw hám olardı kem-kemnen ósip barıwshı jumısqa: tayarlaw usı arqalı tik, boyınıń durıs qáliplesiwi, júrek qan tamırlarınıń, dem alıw músheleriniń, zat almasıwdıń rawajlanıwın hám miy-tamırlarınıń bekkemleniwin támiynlew.
2. Jasına hám jınısına sáykes háreket sapaların rawajlandırıwdı támiyinlew.
3. Deneni shınıqtırıw arqalı sırtqı ortalıqtıń unamsız tásirine shıdamlılıǵın joqarılatıw.
Usılardı tamiynlemey turıp oqıwshılardı úyretiw tárbiyalaw jumısınıń wazıypasın sheshiw múmkin emes. Deneniń rawajlanıw ózgesheligin esapqa alınıp hár jastaǵı topar ushın jeke wazıypası wazıypası boladı.
Kishi jastaǵı oqıwshılardıń tik boyınıń rawajlanıwına tásir etiw-bul ulıma deneni bekkemlew xarakterine iye. Bul jasta balalardıń súyekleri bos, omırtqa iyilgish, bulshıq etleri sozılǵısh keledi. Sonlıqtanda bular dene tárbiyası waqtında esapqa alınadı.
Orta jastaǵı oqıwshılarda boyınıń ósiwi tez boladı: qolları gewdesine qaraganda tezirek ósedi. Sonday-aq balalardıń hám qızlardıń ósiwinde ózgeshelikler boladı. Usılardı esapqa alıp hár tárepleme rawajlanıwın (kúshtiń háreketsheńligi) tamiynlew zárúr boladı. Sonday-aq balalarga hám qızlarǵa beriletuǵın shınıǵıwlardıń kólemin esapqa alıwı tiyis (balalarga qaraǵanda qızlarǵa az kólemdegi shınıǵıw beriledi). Ásirese dem alıw bulshıq etleriniń rawajlanıwına kewil bóliniwi kerek, bul kókirek kletkasının rawajlanıwına tásir tiygizedi.
Úlken jastaǵı oqıwshılarda boydıń ósiwi muǵdarı tómenley baslaydı, al bulshıq ettiń kólemi óse baslaydı, dúzilisi jetilisedi, bul tezliktiń hám kúshtiń rawajlanıwına múmkinshilik beredi. Usı jastaǵı balalarga hám qızlarga beriletuǵın shınǵıwlardıń kólemin qayta esapqa alıp izerlestirip barıladı. Usı jastaǵı balalarda da qáddi qámeti durıs uslaw ádetin saqlaw kerek. Sebebi mektep jasınıń aqırına shekem olarda gewde dúzilisi qáliplesip jetilisip baradı. Sonlıqtanda usı ózgeshelikler shınıǵıw sabaqlarında esapqa alıwımız tiyis. Úlken jastaǵı oqıwshılardıń qan aylanıwı hám dem alıw sistemaları ele rawajlanıp. jetilisiwdi dawam etedi. Biraq qızlardıń qan aylanıw hám dem alıw xızmetleriniń múmkinshiligi balalarga qaraǵanda tómen boladı. Bul ózgesheliklerdi tezlikti hám shıdamlıqtı rawajlandırǵanda esapqa alıw tiyis. Kishkene jastaǵı oqıwshılardan tezlik háreket sanının joqarlıǵı rawajlanadı. Shıdamlıqtı rawajlandırıw balalardı, shınıǵıwlardı uzaq dawam etip islewge úyretiw kerek. Jumıstıń kólemi olardıń kúshine sáykes retlestirilgeni maqul. Sonıń menen birge hárekettiń isleniw muǵdarına qarap durıs dem alıwǵa úyretken durıs.
Orta jastaǵı oqıwshılarda, olardıń múmkinshiligin esapqa alıp tezlik hám kúshti rawajlandırıw durıs boladı, onnan keyin áste-áste shıdamlıqtı rawajlandıratuǵın shınıǵıwlardı bergen maqul boladı (uzaq dawam etetuǵın cikllı shınıǵıwlardan beriw kerek).
Úlken jastaǵı oqıwshılardan shıdamlıqtı rawajlandırıwga ayrıqsha kewil bólinedi. Bul jasta oqıwshılardıń úlken kólemdegi shınıǵıwlardı islewge shaması keledi. Biraq olardın jumıs islew uqıbı, múmkinshiligi, shınıǵıwlardıń qaytalanıw sanı esapqa alınıw tiyis.
Deneni shınıqtırıw den sawlıqtı bekkemlewdiń bir deregi bolıp esaplanadı. Mektep jasındaǵı balalar ushın dene shınıǵıwı kúshli tásir etedi. Biraq oqıwshılardıń kún rejesin ózgeriwine baylanısılı, olardı shınıqtırıw menen sistemalı tamiylew qıyınıraq boladı. Olardıń denesin shınıqtırıwda dene tárbiya sabaǵınan basqa da múmkinshiliklerdi paydalanıw kerek. Mıs: hár qıylı oyınlar, úlken tánepis waqtında taza hawada júriw t.b.
Oqıwshılardıń den sawlıǵın bekkemlew wazıpası eki jol menen de sheshiliwi múmkin :
1. Óz betinshe dene rawajlanıwıǵa tásir jasaytuǵın arnawlı qurallardı hám metodlardı tańlap alıp shınıǵıw islew jolı menen.
2. Hár qanday bilim beriw hám tárbiya wazıypasın iske asırǵan waqtında birge alıp barılıwı múmkin . Mektep oqıwshıları ushın olardı aktiv háreketleri menen hám kúndelikli dene shınıǵıwları menen tamiyinlew eń áhmiyetli wazıypa bolıp esaplanadı: ásirese shınıǵıwlardı retlestiriw, deneniń waqtında dem alıwın támiynlew, waqtında awqatlanıw, gigienalıq jaǵday menen tamiynlew waqtında medicinalıq tekseriwden ótkeriw t.b.
Bilim beriw wazıypası:
1. Oqıwshılardıń óz turmısında hár qıylı jaǵdayda bolǵan bilim,uqıp hám kónligiw menen qurallandırıw:
a) Dene shınıǵıwlardıń tásiri hám ahmiyeti onı orınlaw qaǵıydaları tuwralı túsinik beriw.
b) Turmısqa zárúrli uqıp kónligiwlerdi qáliplestiriw.
v) Hár qıylı shınıǵıwlardı orınlaw arqalı háreket tájiriybesin bayıtıw, belgili wazıypaǵa baylanıslı háreketlerdi sanalı durıs orınlawdı qáliplestiriw.
2. Oqıwshıladıń jeke hám jámiyetlik gigienası tuwralı bilimdi qáliplestiriw, onıń qaǵıydaların mektepte, úyde dene tárbiya sabaǵında, miynet hám dem alǵanda orınlay biliwdi úyretiw
3. Balalardı dene tárbiyası boyınsha bilimin arttırıw, dene tárbiya shınıǵıwına bolǵan talabın arttırıw óz denesiniń rawajalanıwın jetilistiriwdi úyretiw .
4. Shólkemlestiriwshilik, ayırım metodikalıq bilimin qáliplestiriw dene tárbiya hám sport shınıǵıwların ótiw uqıbın qáliplestiriw.
Kishi jastaǵı balalar ushın eń áhmiyetli wazıypa bolıp: burınǵı uqıp hám kónligiwlerin jetilistiriw menen birge koordinaciyası menen apiwayı bolgan háreketlerin durıs ıqshamlı orınlaw bolıp esaplanadı. Háreketlerdi keńislikte bir waqıt ishinde retlestire biliwdi úyretiw talap etiledi. Solay etip háreketlerdiń texnikası menen durıs orınlawǵa tiykar salınadı. Kishi jastaǵı oqıwshılardı háreketlerdi oylap qurastırıwǵa, onı tańlawǵa sapalı orınlawın bahalawga hám qátesin anıqlawǵa úyretiw kerek. Orta jastaǵı oqıwshılardıń háreket seziw organlarınıń rawajlanıwına baylanıslı olardı quramalı háreketler hám sport háreketleri qáliplese baslaydı. Olardıń quramalı jaǵdaylarda paydalanıw uqıbı jetilisedi. Sonday-aq ózinshe jańa háreket wazıypaların sheshedi. Olardıń bunday bilim hám sporttıń bir túri menen shuǵıllanıwına múmkinshilik beredi. Bul olardıń qızıǵıwshılıǵın arttırıwda uqıbın durıs bahalawda tájiriybeli pedagogikalıq basshılıqtı talap etedi. Úlken mektep jastaǵı balalar háreket texnikasın islew aldınnan qáliplesken uqıp hám kónligiwlerin jetilistiriw olardı úlken fizikalıq jumıs waqtında paydalanıw wazıypası sheshiledi.
Olarǵa dene tárbiyası tuwralı bilim beriw boyınsha hár tárepleme teoriyalıq tayarlıq jumısı alıp barıladı. Dene tárbiyasınıń bilimlendiriw wazıypasın balalar menen qızlar arasındaǵı ózgesheligi ayırım shınıǵıwlardı úyrengen waqıtlarında ajıratıladı (mıs: Gúres hám milliy ayaq oyınları, jeńil atletika h.t.b.).