Ózbekstan Respublikası joqarı hám orta arnawlı bilim ministrligi Berdaq atındaǵı Qaraqalpaq mámleketlik universiteti Qaraqalpaq filologiyası fakulteti

 
QAYTA TUWILIW DÁWIRINDEGI LINGVISTIKA. (XV-XVI.á) 
Bul dáwir jámiyettiń rawajlanıwında orta ásirdiń ayaqlanıp,jańa dáwirdiń 
birjuaziyalıq jámiyettiń baslanǵan dáwiri. XIV ásirden baslap eń dáslep Italiyada
payda bolǵan «Qayta tuwılıw» (epoxa vozrajdenie) degen termin birjuaziyalıq 
mádeniyattıń payda bolıwı menen tıǵız baylanıslı. Bul dáwir aldıńǵı oy-pikirdiń 
rawajlanıwına kedergi jasawshı dogmalıq rejelerge súyeniwshi orta ásirlik qalaq
mádeniyattıń shınlıqtı, gumanizmdi táriyplewshi mádeniyatqa ótiw dáwiri boldı.
Bul dáwirde orta ásirde quwǵınǵa ushıraǵan,eskeriwsiz qalǵan esteliklerge 
ayrıqsha kewil bólindi. Olardı qaytadan kórkeytiw uranı kóterildi «Qayta tuwılıw» 
dáwiri dep atalıwı da usınnan bolsa kerek. 
Bul dáwirde jámiyet ómiriniń basqa tarawları sıyaqlı lingvistika da 
rawajlandı. Lingvistikanıń problemaları: a) Milliy tillerdiń qáliplesiw, 
rawajlanıwı; b) Burın belgisiz jańadan ashılǵan tillerdi úyreniw; v) Áyyemgi 
lingvistikalıq oy-pikirlerdi qálpine keltiriw; Jańa jerlediń ashılıwı, sawdanıń 
rawajlanıwı, koloniyalıq atlanıslar, Evropa til bilimininń rawajlanı-wına jaǵday 
tuwǵızdı. Burın belgisiz bolıp kelgen kóplegen tiller ashıldı. Koloniyalizmniń ózi
tillerdi úyreniwge sebepshi boldı. Túrli sózlikler, grammatikalar jasaw kerek 
boldı. 
Bul dáwir ushın xarakterli jaǵday-orta ásirde onsha áhmiyet berilmegen 
áyyemgi grek,rim jazba nusqaların tawıp járiyalaw, olarǵa filologiyalıq tallaw 
jasaw boldı. Bul dáwirde 1540-jılı J.Skaliger «Latın tiliniń tiykarları tuwralı», 
R.Stefanus 1553-jılı «Latın tili», «Grek tili», P.Alkalannıń «Arab tili 
grammatikası» (1505),Rapxlipniń «Evrey til grammatikası» (1506-jılı) miynetleri 
dóredi. XV-XVI ásir ishinde ispan, koreic, yapon, parsı, armiyan, vengr, 
anglishan, francuz til grammatikaları shıǵarıldı. 
4.XVII-XVIII ÁSIR LINGVISTIKASI 
Bul dáwirde jańa úlgi menen jazılǵan grammatikalıq miynetler hár túrli 
ellerde payda bola basladı. 1562-jılı P.Rameniń «Francuz tili grammatikası» 1653-
j. Uollistiń «Anglishan tili grammatikası» 1757-jılı. M.V.Lomomnosov-tıń
«Rossiya grammatikası» jarıq kórdi. Bulardıń birazı latın tili grammatikasınıń 
úlgilerinen shıǵa almadı. Sóylew tili faktlerinen góre jazba til grammatiklerine 
suyendi. Sonday-aq sózlikler de dóretildi.1612-jılı Italiyada, 1694-jılı francuzda 
1726-39 jılları Rossiyada akademiyalıq túsindirme sózlikler dóretildi. Bul 
dáwirde dúnya tilleriniń materiallardı tiykarın da óz-ara salıstırıw, bul tilden 
ekinshi tili awdarıw keń en jaydı. usı baǵdarda sózlikler dóretildi. P.S.Tallas 
basqarıwı menen 1786-1791-jıllar arasında dúzildi. 272 tilden saylap alınǵan 

---

sózlerden quralǵan «Barlıq tillerdiń hám nareshielerdiń salıstırma sózligi» degen 
miynet shıǵarıldı. Hemec iimpazı I.X.Adepung hám I.S.Fatranıń 500 ge jaqın 
tillerdiń tańlamalı sózlerinen quralǵan 4 tomlıq sózlik shıqtı.