Ўзбекистон тарихи хрестоматия

А. Аҳмедов 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 

---

18 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
1.
 
ҚАДИМГИ ПАЛЕОЛИТ ДАВРИ 
Палеолит атамаси юнонча “палеос” – қадимги ва “литос” – тош 
сўзларидан ташкил топган. Бу давр инсоният тарихининг энг узоқ давом 
этган босқичи бўлиб, у олдувай даври ва илк, ўрта ва сўнгги палеолит 
даврларига бўлинади. Қадимги тош асри маданиятлари ўша давр меҳнат 
қуроллари дастлаб топилган жой номлари билан аталган. Масалан, Олдувай – 
Шарқий Африкадаги даранинг номи ва ҳоказо. 
Олдувай даври: бундан 3-2 млн йиллар аввалги давр. 
Инсоният тарихи 
одамлар меҳнат қуроллари ясай бошлаган, яъни ишлаб чиқариш пайдо 
бўлган пайтдан ҳисобланади. Меҳнат қуролларини ясаган одам 
аждодларининг энг қадимги излари Шарқий Африкадан топилиб, 
ўрганилган. Шундан келиб чиқиб, одамнинг келиб чиқиши – ватани Африка 
қитъаси, деб ҳисобланади. Шарқий Африкадаги Танзания мамлакатининг 
Олдувай дарасидан топилган энг қадимги одам қолдиқлари санаси 2,5-3 млн 
йил деб белгиланган. Бу қадар қадимийликка эга бўлган топилмалар 
дунёнинг бошқа қитъаларида ҳозиргача топилгани йўқ. Шунинг учун ҳам 
инсоният тараққиётининг фақат Африкагагина хос бўлган бу босқичи 
Олдувай даври деб юритилади ва у бундан 1 млн йил аввалгача давом этган
1
. 
Бу давр одамини фанда “ҳомо ҳабилис” (билағон одам) деб аташади. 
Унинг миясининг ҳажми 675 см
3
бўлган. Бу одамлар қайроқтошлардан қўпол 
чопқи қуроллар ясаганлар. Уларни чопперлар ва чоппинглар деб 
аташади.Улар ёғочдан ясалган найзасимон қуроллар ёрдамида ҳайвон 
овлаганлар ва меваларни, илдизларни териб истеъмол қилганлар. Бу 
даврнинг илиқ иқлими (музлик бошлангунча) субтропик фауна ва флоранинг 
сероб бўлиши ва тараққий қилиши учун жуда қулай бўлган. Бу даврда 
ҳозирда йўқолиб кетган кўплаб йирик ҳайвонлар яшаган. Бундай 
ҳайвонларни овлаш одамларни тўдаларга бирлашишга ва жамоа бўлиб ов 
қилишга мажбур этган. Аммо бу давр одамлари ҳамон табиатга тўлиқ қарам 
бўлиб, оловни билмас эдилар. Олдувай даври одамининг қаерда ва қанча вақт 
макон тутиши теварак-атрофдаги ов ва истеъмолга яроқли ўсимликлар 
захиралари билан бевосита боғлиқ бўлган. Шунинг учун ҳам бу даврларда 
яшаган аждодларимиз овқат топиш илинжида Африкадан ташқарига – Осиё 
ҳамда Европа қитьаларига ҳам тарқала бошлаган, деган назария мавжуд. Бу 
1
LeakeyM.D. OkluvaiGorge. 
Vol. 3. Excavations in Beds I and II, 1960-1963
. Cambridge, 1971.

---

19 
жараён бундан 1,5-1 млн йиллар муқаддам содир бўлган. Шуни ҳам 
таъкидлаб ўтиш жоизки, кейинги йиллардаги тадқиқотлар натижасига кўра, 
одам Африкада пайдо бўлиб, сўнг бошқа қитъаларга тарқалган, деган назария 
ўзини тўлиқ оқламаяпти. Масалан, Хитойнинг Сичуан ўлкасида Лунгупо 
деган ғор манзилгоҳидан одам тишлари топилиб, у палеомагнит услуби 
ёрдамида 2 млн йил билан даврланаяпти
1
. 
Ундан ташқари, Грузияда – Дманисида одамнинг пастки жағтиши 
топилдики, бу калий-аргон услуби ёрдамида 1 млн 800 минг йил билан 
даврланди
2
. Яна Ўрта Осиёдаги Селунғур ғоридан топилган одам суяклари 
ҳам калий-аргон услуби билан 1,5 млн йил билан даврланади. 
Кўрсатилган манбалар одам фақат Африкада шаклланмай, балки ер 
куррасининг бошқа жойларида ҳам пайдо бўлган ва ривожланган, деган 
хулосага келиш вақти келганидан дарак беради.