Ўзбекистон табиий

Таянч термин ва тушунчалар:
сой, тўлқинсимон, мутлақ 
баландлик, чинк, мергелѐт, қизиқ тик ѐнбағир, сармат оҳактош, 
неоген, мергел, палеоген, гил ботиғ, плиоцен текислик, ўзан, кўл 
ўрни, ботиқ, қум тепа, коллектор, ўзанлараро пастлик, денгизнинг 
чекиниши, шамол иши. 
 
Географик номлар:
 
Турон пасттекислиги, Орол-Сариқамиш 
ботиғи, Оқчадарѐ, Нукус, Қизилжар, Қўшканатоғ, Белтоғ.
 
 
Савол ва топшириқлар: 
 

---

60 
 
1
. 
Ўзбекистоннинг ғарбий текислик қисми рельефининг 
хусусиятига кўра қандай қимсларга бўлинади?
2. 
Устюрт
-тўлқинсимон баланд текислик ҳақида тҳлиқ 
маълумот беринг. 
3. Орол-Сариқамиш ботиғи қаерда жойлашган ва у ҳақида 
қандай маълумотга эгасиз? 
4. Амударѐнинг ҳозирги замон ва ҳаракатдаги дельтаси ҳақида 
нималар биласиз?
 
 
Оқчадарѐ дельтаси
Нукус шаҳридан шимоли-шарқроқда, 
Тўрткўл воҳасида жойлашган. Жануб ва шарқ томонда Қизилқум 
билан ўралган. Шимолда Белтоғ билан чегарадош. Дельта 
Оқчадарѐнинг тор водийси орқали қўшилиб турадиган шимолий ва 
жанубий қисмларга бўлинади. Дельтанинг текис юзасида баландлиги 
3-5 м. бўлган айрим қум дўнглари ва грядалари кўтарилиб туради. 
Дельтанинг ясси тақирли юзасини қуруқ ўзанлар кесиб ўтган. Дельта 
текислиги қумли аллювиал ѐтқизиқлар билан қопланган, аллювиал 
қатламнинг қалинлиги 20-25 м. энг қалин жойда 30 метргача боради. 
Унинг юқори 1,5 метрли қисми жуда ҳам зич гиллардан иборат. 
Сариқамиш дельтаси 
Амударѐнинг чап соҳилида Туямўйин 
тангиси билан Манғит қишлоғи оралиғида жойлашган бўлиб, Хоразм 
воҳасини ўз ичига олади. У ғарбда Сариқамиш ботиғи томон 
чўзилган. Дельта юзаси текис, ўзанлар билан парчаланган ва шимол 
ҳамда ғарбга томон бироз қия. Йирик каналлар қурилиши натижасида 
юзага келган марза (қирғоқ) тепалар, чуқурлиги 1,5 метргача 
борадиган каналлар, улар оралиғидаги пастликлар дельта рельефи 
учун хосдир. Ариқлар оралиғидаги паст ерларга зовур сувларини 
ташлаш оқибатида кўллар, ботқоқликлар, шўрхоклар вужудга келган. 
Рельеф Довдон билан Дарѐлик орасидаги ўзлаштирилмаган қумли 
ерларда табиий ҳолда сақланиб қолган.
Орол денгизининг қуриб, чекиниши оқибатида унинг жанубий 
қисмида Орол қум текислиги вужудга келди. Ҳозирги кунда бу жойда 
ер юзасининг ҳолатига кўра эски қирғоқ билан шу кундаги қирғоқ 
ўртасида бир-биридан фарқ қилувчи иккита минтақа кўзга ташланади. 
Биринчиси кенглиги 10-20 км гача бўлган қумли текислик, иккинчиси 
ундан денгиз томон давом этадиган шўрхок текисликдир. Қумли 
текислик асосан шамолнинг таъсирида денгиз остидаги қумларнинг 
ҳаракатга келиши туфайли пайдо бўлган ва бу ерда дўнг қумлар 

---

61 
ҳамда барханлар шаклланган. Қумли минтақадан шўрхок текисликка 
ўтиладиган камбар ерда кичик-кичик қум уюмлари вужудга келган. 
Бу қумлар шамол таъсирида асосан шимоли-шарқдан жануби-ғарбга 
томон силжимоқда. Барханлар Мўйноқ, Ажибой қўлтиғи, чинкѐни 
қуриган текисликлар учун хосдир. Бархан қумликларининг кенглиги 
Мўйноқ қўлтиғининг қуриган қисмида 4 км. гача боради. Олиб келиб 
ѐтқазилган қумларнинг қалинлиги унча катта бўлмаганлиги учун 
барханлар майда ва ўртача бўлиб, баландлиги асосан бир метр, айрим 
ерларда икки метргача етади, Чинк ѐнида эса 0,5-0,6 м. дан ортмайди. 
Дўнг қумлар Рибачье, Ажибой қўлтиқларининг қуриган қисмида 
тарқалган. Улар ўсимликлар билан мустаҳкамланган, баландлиги 2 
м.гача боради. Бу ерларда майда қум дўнглари кўп учрайди. 
Шўрхок минтақа текисликдан иборат, юзаси денгизнинг 
марказий ва ғарбий қисмига томон пасайиб боради ва бу ердаги
чуқурлиги 0,5-0,6 метргача борадиган майда ботиқчалар текислик 
рельефини бироз баланд-паст қилиб туради. Қумли минтақадан 
денгизнинг ҳозирги қирғоғига яқинлашган сари сизот суви 
чуқурлигининг ўзгаришига қараб, аввалига бўрсилдоқ, кейин 
қатқалоқ, ўтлоқ ва ботқоқ шўрхоклар ўзаро алмашиниб боради. 
Денгизнинг қуриган қисми учун ер юзасининг ѐрилиши хосдир.
Грунтдаги намнинг кучли буғланиши ва унинг тез қуриши 
натижасида грунт зичлашади ва унинг юзаси ѐрилади. Ёриқлар ўзига 
хос 5-6 бурчакли шакллар ҳосил қилади ва уларнинг узунлиги 20см. 
дан 200-300 см. гача, чуқурлиги