Zbekiston respubulikasi oliy va o‘rta maxsus ta’lim vazirligi navoiy davlat pedagogika instituti bolalarning o‘qish va yozish malakalarini shakllantirish fanining

Tarbiyachining o‘z nutqini takomillashtirish ustida ishlashining zarurligi
Nutqdagi kamchiliklarni o‘z vaqtida bartaraf etmaslik natijasida yillar o‘tishi bilan bu nuqsonlar mustahkamlanib, kishilar uni seo‘zmay ham qoladi.Nutqida kamchiligi boigan tarbiyachi bolalar bilan ishlashi mumkin emas.Ko‘pchilik kattalar nutqidagi nuqsonlarni bartaraf etish mumkin emas, deb hisobo‘laydilar. Lekin bu fikr to‘g‘riemas. o‘znutqi ustida doimiy va qat’iy ishlagan tarbiyachi nuqsonlarini bartaraf etishi mumkin. Ayniqsa, tarb iy ach i o nutqida sirg'aluvchi (s, bo‘g㝁iz shovqinli (sh, j, ch), sonor (1, r) tovushlar talaffuziga e ’tibor berishi kerak. Agar tovush talaffuzida nuqsoni bo‘lsa, artikulatsiya apparati a'o‘zolarining harakatiga, tovush talaffuzini takomillashtirishga yordam beruvchi mashqlarni bajarishi kerak. Buning uchun maxsus adabiyotlardan foydalanishi lozim.
T o‘g‘ri nafas olish va nafas chiqarish ustida ishlash. Tarbiyachi so‘o‘zlashganda to‘g‘’r¡ nafas olib, uni to‘g‘ri chiqarishi nutqning jarangdor, ohangdor boiishiga yordam beradi. U normal holdagi ovozva tovushning hosil bo‘lishini ta'minlaydi, nutqning bir xilligi va musiqaviyligini saqlaydi, nutqning mao‘zmundorligiga qarab ovozkuchi va balandligini o‘o‘zgartirish imkonini beradi. Nutq jarayonida to‘g‘rinafas chiqarishda kamchiligi bo‘lgan tarbiyachi doimiy ravishda to lg‘ri nafas chiqarishga yordam beruvchi quyidagi mashqlarni bajarib borishi zarur:
1. Tarbiyachi o‘ziga qulay bo‘lgan holatni (turgan holda, chalqancha yotgan holda, o‘tirgan holda) tanlaydi. Bir qol’ni qorniga, ikkinchi qlini esa yondan kkrak qafasining pastki qismiga qo‘yib, burni orqali chuqur nafas oladi (bunda qorin yuqoriga ktariladi, oldinga chiqadi, kko‘rakning pastki qismi kengayadi). Bu qorin va kko‘rak qafasiga q o to‘g‘yilgan ql yordamida his etiladi — shu vaqtning o‘zida havo erkin, bir tekisda chiqariladi (qorin va ko‘krak qafasining pastki qismi awalgi holatiga qaytadi).
2. Burun orqali qisqa havo olib, uni 2 — 3 soniya davomida pkada ushlab turib, so‘ngra og'iz orqali bir tekisda chozib chiqarish.
3. Og‘izni ochgan holda qisqa nafas olish va chzib, ashula qilib unli tovushlardan (a, o, i, u) birontasini talaffuz etish.
4. Bir nafas chiqarishda bir nechta unli (a->o->u) tovushlarni talaffuz etish.
5. Bir nafas chiqarishda 3 dan 5 gacha sanash (bir, ikki, uch...), sekin-astalik bilan sanashni 1 0 — 15 tagacha yetkazish. Bir nafas chiqarishda teskari (n to‘rt, uch, ikki) sanash.
6. Bir nafas chiqarishda (awal qisqa, so‘ngra chzib) tez aytish aytib, bir jumla bilan ikkinchi jumla o‘rtasidagi to‘xtam vaqtida havoni yutish (nafas olish):
a) Oq choynakka oq qopqoq, ko‘k choynakka ko‘k qopqoq.
b) Chovli simdan, chovgun misdan.
d) Lola arralaydi, Sora allalaydi.
e) G‘uj chu m ch u q lar g‘ujum ustida chug'urlashib, g‘uj chumchuqqa g‘ujum chqilatmaydi.
7. Bir nafas chiqarishda yonib turgan shamni puflab o‘chirish, shoxdagi barglarni, qoqigulni, yupqa qog‘ozdan qirqilib, ipga osilgan kapalak shakllarini puflash va ho‘azolar.Diksiya ustida ishlash. Diksiya deganda — sof, aniq, ravshan nutqni, tovush talaffuzini tushunamiz. Yaxshi diksiyani hosil qilish uchun artikulatsiya apparati a ’o‘zolarining harakatlarini takomillashtirish va mustahkamlash kerak (labo‘larni sust harakatlanishini, tilning kam harakatchanligini va hokazolarni bartaraf eo‘tish), to‘g‘rinafas olish va chiqarishga ahamiyat berish lozim. Buning uchun pastki jag \ til, labo‘lar harakatini rivojlantiruvchi maxsus mashqlarni bajarish kerak. Tarbiyachi bu mashqlarni oyna oldida tirib bajaradi.
Pastki jag‘ muskullari harakatini rivojlantirish uchun tarbiyachi quyidagi mashqlarni bajarishi mumkin:
1. Pastki jag‘ni o‘tishlar orasidagi oraliq ikki barmoq kengligida bolguncha erkin ravishda qo‘yib yuborish.
2. Bir nafas chiqarishda unli tovushlarni talaffuz etish.
3. Unli tovushlarni (a, o, u, i) ovoz qo‘shib aytish.
4. Bir nafas chiqarishda bir nechta unli tovushni birgalikda cho‘zib talaffuz etish.
5. Unli tovushlarga boy bo ig an maqollar, tez aytishlar, topishmoqlar, so‘z o‘yinlarini aytish.
Tez aytishlar:
a)Juvaorini chumchuq yeb ketdi. Egasi ertaga kelaman deb ketdi. Kelmay ketgur ko‘r chumchuq juvaorini egasi kelguncha vayron qilib ketdi.
b ) T o‘rt laylak tog‘ga chiqib, lakalakalamoqchi bolibdi. Lakalakalasa ham lakalakalamoqchi bo‘libdi.
So‘z o‘yinlari
a) Olmaxon olmani ol, ma!
Olmani olmaxondan olma.
b) Menman sizning olmangiz,
Xomligimda olmangiz,
Nortojiga o‘xshab so‘ng
Voy qornim deb qolmangiz.
III. Topishmoqlar:
a) Yurar tekis egatdan,
Barmoqlari po‘latdan,
Yelkasida qopi bor,
Katta temir savatdan. (Paxta terish mashinasi)
b) Kelsangiz ham,
Ketsangiz ham,
Har zamonda qo‘l berishni,
Yo‘l berishni,
Qilmas kanda. (Eshik)
d) Tarvuzim bir oyoqli,
Po‘sti rangdor bo‘yoqli.
Ko‘rsatar hamma yoqni,
Ham yaqin, ham yiroqni. (Globus)
IV. Maqollar:
a) Birlashgan yovni yengar.
b) Do‘st so‘zini tashlama, tashlab boshing qashlama.
d) Awal o‘yla, keyin so‘yla.
e) Bir kattaning so‘ziga kir, bir kichikning.
Yuqoridagi vazifalarni bajarishda pastki jag‘ning erkin tarzda pastga tushishini nazorat qilib turish kerak.Pastki labning harakatini rivojlantirish uchun mashqlar Pastki labning yetarli darajada harakat qilmasligi sababli ayrim tarbiyachilarda ko‘pgina unli va undosh tovushlar aniq, ravshan talaffuz etilmaydi. Har bir tovushni talaffuz etishda artikulatsiya apparatining ma'lum bir a’zosi harakat qiladi.Masalan, ,,S“ tovushini talaffuz etganda artikulatsiya apparati a’zolari quyidagi holatda bo‘ladi:
lablar kulgu holatida, ochiq;
pastki va ustki tishlar bir-biriga yaqinlashgan, orasi biroz ochiq;
tilning uchi pastki tishlar orqasida, yuqori qismi esa yuqori tishlar tomon biroz ko‘tarilgan.
,,Sh“ tovushini talaffuz etganda esa artikulatsiya apparati a’zolari quyidagi holatda bo‘ladi:
lablar biroz oldinga naychaga o‘xshab cho‘zilgan;
tishlar bir-biriga yaqinlashgan, ammo birikmagan (ular orasidagi masofa 1 mm ga teng);
tilning uchi yuqorigi tishlar tomon ko‘tarilgan.
Mana shu holatlarni hisobga olgan holda tarbiyachilar artikulatsiya apparati a’zolarining harakatini takomillashtirish maqsadida ushbu mashqlarni bajarishlari foydadan holi emas: 1. Tishlarni biriktirmasdan, lablarni kulgu holatiga keltirib, bir necha daqiqa ushlab turish.
2. Tishlarni bir-biriga yaqinlashtirib, lablarni oldinga naycha holatiga keltirib cho‘zish.
3. Og‘izni yumib, tishlarni bir-biriga jipslashtirib, lablarni kulgu holatiga keltirish.
4. Lablarni naycha holatiga keltirib oldinga cho‘zish bilan lablarni kulgu holatiga keltirish mashqini navbatma-navbat bajarish. Sh u n g a o‘xshash mashqlarni maxsus ad ab iy o tlardan foydalanib bajarish kerak.
Til muskullarini rivojlantirish uchun mashqlar. Til tovushlar hosil bo‘lishida faol ishtirok etadi. Uning harakatiga qarab nutq an iq , r av sh a n bo‘ladi. A yniqsa, u n d o sh to v u sh larning birikmasidan iborat bo‘lgan so‘zlarni talaffuz etishda qiyinchiliklar vujudga keladi, chunki til harakati bir holatdan ikkinchi bir holatga tez o‘tishi zarur bo‘ladi. Shuning uchun har bir tarbiyachi til muskullari harakatini rivojlantirish va mustahkamlash uchun bir qancha mashqlarni bajarishi lozim. Bular taxminan quyidagi mashqlardir:
1. TiIni chiqarib o‘ngga, chapga, yuqoriga, pastga harakatlantirish.
2. Tilni chiqarib chapdan o‘ngga, o‘ngdan chapga qarab aylanma harakatlantirish.
3. Og‘izni ochib, tilni yengil chiqarib, uni keng, tor, kosacha holatga keltirish.
4. Og‘izni biroz ochib, til uchi bilan yuqorigi tishlarning tashqari va ichkari tomoniga tekkizish.
Tarbiyachi ushbu mashqlarni bajarishda maxsus adabiyotlardan (Logopediya. T„ „o‘qituvchi“ , 1993- y., 75 — 79- betlar) foydalanishi mumkin.Nutq orfoepiyasi (to‘g‘ritalaffuz etish qoidalari) ustida mashq qilish. Nutq orfoepiyasi ustida mashq qilish, nutqning adabiy talaffuzini o‘zlashtirish juda murakkab jarayon hisoblanadi. Chunki talaffuz har doim ham qoida talabi asosida, ya’ni adabiy til normasi talablari darajasida bo‘lmaydi. Shuning uchun ham adabiy til normalari darajasidagi nutqni suxandonlardan, badiiy so‘z ustalaridan, namunali madaniy nutqqa ega bolgan kishilardan o‘rganish kerak. Ularning nutqlariga taqlid qilish lozim.Agar ayrim so‘zlarning to‘g‘ritalaffuz etilishiga, urg‘ularning ishlatilishiga shubha bo‘lsa, lug‘atdan foydalanish kerak.Nutqning ifodaliligi ustida ishlash. Nutqning ifodaliligi ustida ishlashda og‘zaki nutq uchun jfodalilik n in g intonatsion vositalaridan to‘g‘ri foydalanish muhim ahamiyatga ega. Shuning uchun tarbiyachi nutqida urg‘ularni to‘g‘ri ishlatish, ovoz tempini va kuchini o‘zgartirish bilan so‘zlarning mazmunini ajratish, to‘xtamlardan nutqda ovozni vaqtincha to‘xtatish (o‘rinli foydalanish, nutqda ovozning balandligi va kuchiga qarab harakati, nutq tempi, ma’lum vaqt ichida aytiladigan so‘zlar miqdori), ovoz balandligini o‘zgartirish ustida mashq qilish lozim. Intonatsiya nutqni jonli, jo‘shqin qiladi, fikrni to‘liq va tugallangan holda bayon etishga yordam beradi.Tarbiyachi o‘zlug'atini, uning grammatik tomonini badiiy, ilmiy, maxsus va boshqa adabiyotlarni doimiy ravishda o‘qib borish bilan boyitadi va takomillashtiradi. Biroq tarbiyachi adabiyotlarni o‘qish jarayonida uning mazmuniga, yangi so‘zlarga ahamiyat berib gina qolmasdan, balki muallifning asar mazmunini ochishda tilning qaysi vositalaridan foydalanganligiga , qaysi so‘z va grammatik shakllarni ishlatganligiga, materialni qaydarajada bayon etganligiga ham e'tiborni qaratishi kerak.
Shunday qilib , tarbiyachi nutqidagi so‘zlar aniq tanlansa, jumlalar grammatik tomondan to‘g‘ri bo‘lsa, undagi fikrlar oddiy , aniq , ravshan bo‘lsa , izchil ketma - ketlikda bayon etilsa , bolalarning yoshi va psixik xususiyatlari hisoga olinsa, bunday nutq bolalar tomonidan osonlik bilan idrok qilinadi va ular uchun tushunarli bo‘ladi.