Збекистон республикаси

7-БОБ. АҲОЛИ ПУНКТЛАРИНИНГ (ШАҲАРЛАР,
ПОСЁЛКАЛАР ВА ҚИШЛОҚ АҲОЛИ
ПУНКТЛАРИНИНГ) ЕРЛАРИ

Ўзбекистон Республикасининг амалдаги қонунчилигига асосан аҳоли пункти ерлари бутун ер фондининг алоҳида мустақил тоифасини ташкил этади ҳамда ўзига хос ҳуқуқий ҳолатга эга бўлади. Бугунги кунда Ўзбекистонда аҳоли пунктларининг ерлари 237,1 минг гектарни ёки умумий ер фондининг тахминан 0,5 фоизини ташкил этади.

Ҳозирга қадар ер ҳуқуқи назариясида аҳоли пункти ерлари тушунчасига қатор ҳуқуқшунос олимлар томонидан турлича таърифлар берилган бўлиб, уларнинг барчаси шаҳар (посёлка)лар ва қишлоқлар ҳудуди ерларининг ҳуқуқий ҳолатини тавсифлашга қаратилгандир. Аҳоли пункти ерларининг ҳуқуқий ҳолати ҳақида гап борганда, энг аввало «аҳоли», «шаҳар», «посёлка», «қишлоқ», «овул», «пункт», «ер», «аҳоли пункти ерлари» каби тушунчалар маъносини келтириш лозим.
Аҳоли - ер юзида ёки унинг муайян ҳудуди, қитъа, мамлакат, туман, шаҳарда истиқомат қилувчи одам (инсон)лар мажмуи, ишлаб чиқариш ва барча ижтимоий муносабатларнинг асоси ва субъектидир. Шаҳарлар маданий ва илмий марказ бўлиб, улар аҳолисиинг сони, иқтисоди ва саноатининг ривожланганлиги, маданий, илмий ва ўқув масканларининг мавжудлигига қараб фарқланади. Посёлка эса маъмурий-ҳудудий бирлик, шаҳар чизиғидан ташқарида жойлашган аҳоли пункти (шаҳар типидаги посёлка) ҳисобланади. Шаҳарча туркумига саноат корхоналари, қурилишлар, темир йўл станциялари ва бошқа муҳим объектлар яқинида жойлашган аҳоли пунктлари киритилиши мумкин. Қишлоқлар – шаҳар ҳудудига кирмайдиган, маълум аҳоли сонига эга бўлган, қишлоқ марказлари ва маълум саноат объектлари атрофида истиқомат қилувчи аҳолининг яшаш жойларидир. Овуллар эса уларга нисбатан кичикроқ ҳажмдаги яшаш ва турар жойлардан иборат аҳоли пунктларидир. Пункт деганда бирор жиҳатдан ажралиб турадиган, муайян мақсадларга мўлжалланган жой (мас., кузатиш п-ти) тушунилади. Ер табиий ресурс сифатида халқимизниг миллий бойлигидир. Шунингдек у эгалик қилиш, фойдаланиш ва тасарруф қилиш предмети ҳамда ижтимоий муносабатларнинг мустақил объектидир.
Юқоридаги атамаларни умумлаштирган ҳолда аҳоли пункти ерлари тушунчасига қуйидагича таъриф бериш мумкин: аҳоли пункти ерлари деганда, давлат ер фондининг бошқа тоифаларидан ўзига хос хусусиятлари, ҳуқуқий ҳолати, фойдаланишнинг асосий мақсадига кўра ажралиб турадиган, Ер кодекси, шаҳарсозлик ва ер тузиш тўғрисидаги қонун ҳужжатларида шу мақсадлар учун белгилаб қўйилган ерлар тушунилади.
Аҳоли пункти ерлари энг аввало аҳоли муқим яшаш жойи бўлиб ҳисобланади. Ушбу тоифадаги ерлар билан боғлиқ ҳуқуқий муносабатлар фуқароларнинг ердан фойдаланишдаги табиий ҳуқуқини таъминлаш (ердан яшаш, жойлашиш ва шу мақсадда уй-жой қуриш) ҳамда мулкчиликнинг турли шаклларида бўлган юридик шахсларни ҳудудий асос бўлган ерда жойлаштириш билан боғлиқ муносабатлардан келиб чиқади. Шу ўринда, аҳоли пункти ерларининг ер фондининг муайян тоифаси бўлиш билан бирга давлат белгилаган чегарага эга бўлган маъмурий-ҳудудий бирлик эканлигини таъкидлаш лозим.
Ўзбекистон Республикасида аҳоли пункти ерлари қуйидаги турларга бўлинади: шаҳар (посёлка) ва қишлоқ аҳоли пункти ерлари. Ҳаммаси бўлиб республикамизда 119 шаҳар, 111 шаҳар типидаги посёлка ҳамда 1467 та қишлоқ аҳоли пунктлари мавжуд.
Ўзбекистон Республикаси Шаҳарсозлик кодексининг 42-моддасида аҳоли пунктларининг ҳудудий зоналари кўрсатилган бўлиб, уларга қуйидагиларни киритиш мумкин:

1. 
   турар жой зоналари;
   
2. 
   ижтимоий-амалий зоналар;
   
3. 
   ишлаб чиқариш зоналари;
   
4. 
   муҳандислик ва транспортга оид инфратузилмалар зоналари;
   
5. 
   рекреацион зоналар;
   
6. 
   қишлоқ хўжалиги мақсадларида фойдаланиладиган зоналар;
   
7. 
   махсус мақсадларга мўлжалланган зоналар;
   
8. 
   ҳарбий объектлар ва режимли бошқа ҳудудлар зоналари;
   
9. 
   шаҳар атрофи зоналари.
   

Мамлакатимизда мустақиллик йилларида ер фондини бошқариш соҳасида қатор ислоҳотларнинг амалга оширилганлиги, юридик ва жисмоний шахсларнинг ердан фойдаланиш ҳуқуқи янгича шаклларининг вужудга келиши ва ривожланиши, бунинг оқибатида ер бериш тартибининг ўзгариши кузатилади. Айниқса, бозор иқтисодиётининг муҳим талабларидан бири бўлган ер участкаларини хусусийлаштириш жараёнининг ҳозирги кунда фақат аҳоли пункти ерларига нисбатан татбиқ этилаётганлигини инобатга олсак, қайд этилган ҳолатларнинг аҳоли пункти ерлари ҳуқуқий ҳолатига қай даражада таъсир кўрсатиши яққол намоён бўлади. Шу сабабли сўнгги йилларда ушбу тоифа ерларнинг ҳуқуқий ҳолатини белгиловчи кўплаб қонун ҳужжатлари қабул қилинди ҳамда назарий ишланмалар амалга оширилди. Уларнинг асосий қисми аҳоли пункти ерларида жойлашган ер участкаларидан фойдаланишнинг ҳуқуқий тартиботини белгилашга, ёритишга қаратилган. Аҳоли пункти ерларидан фойдаланиш ҳуқуқи объектив ҳуқуқ сифатида ер ҳуқуқининг умумэътироф этиладиган нормаларига асосланади ҳамда субъектив ҳуқуқлар орқали ҳаракат қилади. Шахснинг аҳоли пункти ерларидан фойдаланиш билан боғлиқ субъектив ҳуқуқлари ер қонунчилиги билан бир қаторда шаҳарсозлик ҳамда фуқаролик қонунчилиги асосида тартибга солинади. Аҳоли пункти ерларидан фойдаланиш ҳуқуқи объектив ҳуқуқ нормаларида назарда тутилган юридик фактлар асосида у ёки бу субъектларда вужудга келади. Шу сабабли аҳоли пункти ерларидан фойдаланиш ҳуқуқи тушунчаси ердан фойдаланиш ҳуқуқи тушунчаси аосида ишлаб чиқилади. Демак, аҳоли пункти ерларидан фойдаланиш ҳуқуқи деганда, давлат органлари, юридик ва жисмоний шахсларнинг ушбу тоифадаги ерлардан иқтисодий-ижтимоий, маданий-маърифий ҳамда маиший мақсадларда фойдаланиш жараёнида вужудга келувчи, уларнинг ўзаро ёки бевосита ваколатли давлат органлари билан бўладиган муносабатларини тартибга солувчи ҳуқуқий нормалар йиғиндиси тушунилади.
Аҳоли пунктларидан фойдаланиш билан боғлиқ ҳуқуқий муносабатлар қишлоқ, посёлка, шаҳар аҳоли пунктларида яшовчи фуқаролар ҳамда шу ерларда жойлашган юридик шахсларнинг ердан фойдаланиш юзасидан ваколатли давлат ҳокимияти органлари билан ёки ўзаро бўладиган ижтимоий–иқтисодий, ҳуқуқий, маданий–маърифий муносабатлари бўлиб, ушбу муносабатлар аҳоли пунктларининг турлари, бу ерлардан фойдаланиш тартиби, ушбу тоифадаги ерларнинг ўзига хос хусусиятларини белгилайди.
Таъкидлаш жоизки, шаҳар ва қишлоқлар ўртасида муайян фарқлар мавжуд бўлиб, улар тарихан юз берган ижтимоий меҳнат тақсимоти жараёнида вужудга келган. Ҳозирги кунда қишлоқлар ва шаҳарлар аҳоли пунктлари фарқланишига сабаб бўлувчи қуйидаги ҳолатларни кўрсатиш мумкин:
а) шаҳар ва қишлоқ аҳолисининг сони;
б) шаҳар ва қишлоқ аҳолисининг касб фаолияти;
в) аҳоли пунктларининг катта-кичиклиги;
г) турли табиат объектларига яқинлик даражаси;
д) аҳолига ижтимоий-сиёсий, маданий-маиший хизмат кўрсатиш даражаси;
е) аҳоли пунктларининг ҳуқуқий ҳолати.
Қишлоқ ва шаҳар аҳоли пунктларида яшовчиларнинг табиий объектларга яқинлик даражасига кўра фарқланиши қишлоқ ва шаҳарларнинг ўзига хос табиий иқлим шароитида намоён бўлади. Одатда, қишлоқда яшовчилар шаҳарда яшовчиларга нисбатан кўпроқ атроф табиий муҳит билан боғлиқ муносабатларга киришади. Чунки қишлоқда яшовчилар шаҳарда яшовчиларга қараганда сув ҳавзалари, дарахтзорлар, ландшафтлар каби табиий объектларга яқинроқ бўлиш билан биргаликда кўп ҳолларда экологик жиҳатдан яхши ҳолатда бўладиган табиат бойликларидан баҳраманд бўлиш имкониятига эга бўладилар. Қишлоқ ҳавоси, сув ҳавзалари, дарахтзорлари шаҳарларникига нисбатан тозалиги, мусаффолиги билан ҳамиша ажралиб турган.
Маълумки, кўпгина йирик шаҳарларда саноатнинг, ишлаб чиқаришнинг ривожланиши натижасида аҳоли ноқулай атроф табиий муҳитдан фойдаланишга мажбур бўлади. Бундай шаҳарларда экологик мувозанатни сақлаш мақсадида ободонлаштириш, кўкаламзорлаштириш ишларини янада жонлантириш, табиий ресурслардан оқилона фойдаланиш, уларни ифлослантирмаслик юзасидан тегишли чора – тадбирларни ишлаб чиқиш ва амалга ошириш ниҳоятда самарали натижалар беради. Бу борада Ўзбекистон Республикаси Президентининг шаҳарлар атроф табиий муҳитини муҳофаза қилишда миллий анъаналарни қўллаш, хусусан ҳашарлар уюштириш борасида мунтазам равишда қабул қиладиган фармонлари айниқса диққатга сазовордир.
Шаҳар ва қишлоқ ўртасидаги юқорида келтирилган фарқларга қарамай, республикамизда мустақиллик йилларида ҳукуматимиз томонидан олиб борилган жамият ҳаётининг турли соҳаларидаги ислоҳотлар бундай фарқларни камайтиришга қаратилган бўлиб, бу борада кўпгина ютуқларга эришилди.