Œзбекистон республикаси

 
 
Тош материали учун 
Тош ва армотош конструкциялари учун силжиш ва чўзилишга ҳисоблашда 
иш шароитини ҳисобга олувчи коэффициент m
кр
=1, номарказий сиқилиш ва 
силжишда m
кр
= 1,2.  
Бу коэффициентлар сейсмик таъсир пайтида ортиқча юклаш (перегрузка) 
циклларига кўра аниқланади.
Бу ҳолда эластиклик чегараси мустаҳкамлик чегарасига яқин бўлади ва 
ортиқча юклаш (перегрузка) пайтида қисқа муддат мабойнида бўзилиш содир 
бўлиши мумкин. Сўниш жараёнини характерловчи энергия ютилиши 
коэффициентлари ғишт конструкциялар учун қуйидаги 12-жадвалда 
келтирилганидек бўлади.
12 - 
жадвал 
Конструкция тури 
Ψ

---

161 
Ки
чик 
Қи
ймати 
Ка
тта 
Қи
ймати 
Ўрт
ача 
Қий
мати 
Ғишт ғарам (сводики) метал балк
асосида 
Ғишт устунлари: цемент лойд
мураккаб таркибли лойда известл
лойда 
0,5 
ғишт қалинликдаги ғишт девор 
0, 
47 
0, 
05 
0, 
08 
0, 
1 
0, 
2 
0, 
9 
0, 
56 
0, 
64 
0, 
64 
0, 
55 
0, 6
0, 19 
0, 19 
0, 29 
0, 37 
 
3-
БОБ. СЕЙСМИК ЮКЛАРНИ АНИҚЛАШ. 
 
§2. 3. 1. Сейсмик кучларни аниқлаш услуби
ривожланиши тарихидан 
Маълумки, зилзила пайтида бино ва иншоотларга бўладиган сейсмик таъсир 
характери грунт тебраниши билан чамбарчас боғлиқдир. Грунтнинг сейсмик 
ҳаракати жуда мураккаб характерда бўлиб, у ҳаракатни хеч қандай математик 
ифода орқали бевосита ифодалаб бўлмайди.
Бу ҳаракат мураккаблигининг биринчи томони ушбу жараённинг жуда қисқа 
фурсат давом этишидадир. Зилзила пайтида грунт ҳаракати бир неча секундлар 
давом этади ва ҳаракат шаклан такрорланмаслиги билан характерланади, яъни 
грунт ҳаракати графигидаги хаотик характер (тартибсизлик) бу тебранма ҳаракат 
кинематик параметрлари (давр, частота ва ш.к.) шартли равишда қабул қилиниши 
ушбу масаланинг нақадар мураккаблигидан далолат беради (87,а-расм). Зилзила 
пайтида бино ва иншоотларга таъсир қиладиган сейсмик кучларни ҳисоблаш 
усулини дастлаб 1900 йилда япон олими Ф.Омори таклиф қилган. Бунга асосан 
бино ёки иншоот абсолют қаттиқ жисм деб ва у грунт зарралари билан бир хилда 
ҳаракатланади деб қаралади (87,б–расм). Яқингача Омори таклиф қилган ушбу 
«статик назария» деб юритилувчи назария барча давлатларда биноларни сейсмик 
таьсирга ҳисоблашнинг асосини ташкил қилди. Шундай қилиб, зилзила пайтида 
бино ёки иншоотнинг исталган элементидаги тезланиши асос грунти ҳаракат 
тезланиши билан бир хилда бўлади деб фараз қилинади. Демак, конструкция 
исталган элементидаги пайдо бўладиган инерция кучи шу элемент массаси m 

---

162 
билан асос грунти ҳаракат тезланиши у (физика курсидан маълум Нъютон II-
қонуни) кўпайтмасига тенг, яъни 
..
y
m
S
=
g
Q
m
=
Бу ерда: Q-конструкция оғирлиги, g=9,8 м/с
2
-
эркин тушиш тезланиши 
Буни ҳисобга олсак, юқоридаги формулани қуйидагича ёзиш мумкин: 
..
..
y
g
Q
y
m
S
⋅
=
=
ушбу ифодадаги 
c
k
g
y =
..
- 
сейсмиклик коэффициенти деб юритилади. Яъни 
Q
K
S
c
=
Ушбу формулага мувофиқ асос грунти ҳаракат тезланиши ҳамда бино ёки 
иншоот оғирлигини билган ҳолда, зилзила пайтидаги максимал инерция кучини 
ҳисоблаш қийин эмас. Бу кучлар сейсмик куч деб юритилади.
Сейсмиклик коэффициенти Кс регионларнинг сейсмик активлик даражасига 
қараб белгиланади.
Яъни 9 балли зоналар учун Кс = 0, 1 
8 балли зоналар учун Кс = 0, 05 
7 балли зоналар учун Кс = 0, 0025 
Зилзилалар давом этадиган жараёнда бино ва иншоотлар сейсмик-зўриққан 
ҳолатини анализ қилиш статик назариянинг ушбу жараёндаги ҳолатини тўлиқ 
ёрита олмаслигини кўрсатди. Маълумки, ҳарқандай бино ёки иншоот 
деформацияланади ва ушбу деформациялар иншоот тебранишида муҳим рол 
ўйнайди. 1920 йилда япон олими Мононобе бино ёки иншоотларга таъсир қилув-
чи сейсмик куч фақат асос грунти ҳаракат тезланишига боғлиқ бўлмасдан, балки 
иншоот ёки бино динамик характеристикаларига ҳам боғлиқлигини ҳисобга 
олишни таклиф қилди. У ушбу масалани ечишда иншоотларни эркинлик 
даражаси бирга тенг бўлган система деб, асос грунтини эса гармоник қонун билан 
тебранади деб қарайди. Бу ҳол динамик коэффициент сифатида қуйидаги 
ифодадан фойдаланиш 

---

163