Œзбекистон республикаси

Тажрибавий тадқиқотлар одатда иккига ажратилади: 
- 
лаборатория шароитида моделда ўтказиладиган тажрибавий тадқиқотлар; 
- 
натуравий асл ҳолида ўтказиладиган тажрибавий тадқиқотлар.
Натуравий асл ҳолида синаш ниҳоятда қийинчилик туғдирадиган ва 
иқтисодий жиҳатдан жуда қимматга тушадиган, гидротехник иншоотлар (ГЭС ва 
ш. к.), катта ҳажмдаги уникал бино ёки иншоотлар лаборатория шароитида 
моделда (кичрайтирилган ўлчамда) синалади. Натуравий асл ҳолида 
ўтказиладиган тажрибавий тадқиқотларда бино ёки иншоот асл ҳолидаги 
геометрик ўлчамларда синалади. Бунда бино ёки иншоотлар хақиқий иш 
шароитида ўрганилади ва ҳисоб схемалари, хақиқий иш шароити орасидаги 
ноаниқлик қийматлари аниқланилади ҳамда камайтирилади.
Бино ёки иншоотлар сейсмик-зўриққан ҳолати моделда ўрганилганда 
тебранишлар моделларни тебраниш платформаларида жойлаштириш, вибрацион 
машиналар, центрифуга қурилмалари ёки бошқа ҳаракатланувчи предметлар 
(юклар, грунтдаги портлашлар ва ш.к) ёрдамида амалга оширилади. Бу усулнинг 
камчилигига тебранувчи платформаларнинг, вибрацион ускуналарнинг 
қимматлилигини айтиш мумкин. Моделда ўтказиладиган тажрибаларда амалга 
ошириладиган сунъий тебранишлар асл ҳолдаги сейсмик тебранишлардан 
барибир фарқ қилади. Шунинг учун такомиллашган ва табиий сейсмик таъсир 
жараёнига энг яқин ҳолат бу бино ва иншоотларни натуравий асл ҳолида 
ўрганишдир. Турли грунт ва ер ости сувлари шароитида бино ёки иншоотларнинг 
тебранма ҳаракати параметрларини аниқлаш бино (ёки иншоот) сейсмик 
мустаҳкамлигини тадқиқ қилишнинг энг такомиллашган усули ҳисобланади. 
Булардан ташқари назарий жиҳатдан олиб борилаётган илмий тадқиқот 
натижалари юқори савияда замонавий талаб даражасида олиб бориладиган 
натуравий дала шароитидаги тажрибавий тадқиқотларга изчил текширилгандан 
кейингина амалиётга қўлланилади.
Бино ёки иншоотларни асл ҳолида натуравий синашда объект тебранишлари 
қуйидаги 121-расмдаги келтирилган схемалари кўринишида вужудга 
келтирилади.
Биринчи келтирилган (модел) усулда бино ёки иншоот сейсмик-зўриққан 
ҳолати ўрганилганда объект зўриққан-деформацияланган ҳолатини чегаравий 

---

244 
қийматга етказиш имконияти мавжуд бўлади. Иккинчи усулда эса бино ёки 
иншоотнинг кичик тебранишлар ҳолатидаги сейсмик-зўриққан ҳолати ўрганилади 
ва бунда ўрганилаётган объект сейсмик зўриққанлик даражаси чегаравий 
ҳолатдан анча узоқ бўлади.
Юқоридаги келтирилган иккала усулда камчиликлар бўлишига қарамасдан, 
улар доимо бир-бирини тўлдириб боради.