Œзбекистон республикаси

10-12 
48 

---

234 
Юқорида айтилганидек, бино ва иншоотларнинг сейсмик-портлаш 
тўлқинлари таъсиридан оладиган энергия миқдорини билиш ва айниқса, уни 
олдиндан баҳолаш муҳимдир.
Кўп йиллик илмий тадқиқот ишлари, халқ хўжалигида олиб борилган 
портлашларнинг сейсмик таъсирини ўрганиш натижалари асосида бино ва 
иншоотларнинг сейсмик-портлаш таъсиридаги зўриққан-деформацияланган 
ҳолатини олдиндан баҳолаш қийматлари белгиланган. Тезликнинг ушбу 
қийматларини белгилашда такрорий портлашлар бино ва иншоотларда 
шикастланиш содир қилмаслиги ёки деформациянинг йиғилишига олиб 
келмаслиги асосий мақсад қилиб қўйилган.
Бино ёки иншоот асос грунтининг сейсмик-портлаш тўлқинлари таъсиридаги 
тебранма ҳаракати тезлиги чегаравий қийматлари қуйидаги белгиланган (суратда 
такрорланувчи кўп сонли ҳамда махражда бир марта ўтказиладиган портлаш учун 
келтирилган, м/сек;) 
Йирик панелли турар-жой бинолари; айтарли баланд тош иморатлар, тарихий 
ва меъморий обидалар 1-1, 5/3 
Барча турдаги турар-жой ва жамоат бинолар (йирик панелли бинолардан 
ташқари); олдиндан деформация-содир бўлган маъмурий-маиший ва саноат 
бинолари, иссиқхоналар 3/6 
Маъмурий-маиший ва саноат бинолари, саноат майдончалари; баланд 
трубалар, темир-йўл тоннеллари; транспорт эстакадалари 5/10 
Бирқаватли каркас саноат бинолари; метал ва монолит темир-бетон 
иншоотлари;гидротехник тоннеллар; 12/24 
Енгил ёғоч бинолар 5/10 
Кўп ҳолларда қурилиш майдони портлаш ишлари олиб борилаётган зонага 
тушиб қолади ва қурилишдаги бетон ишларини сейсмик-портлаш тўлқинлари 
таъсири остида олиб боришга тўғри келади. Маълумки, сейсмик-портлаш 
тўлқинлари қотаётган бетоннинг қотиш жараёнига салбий таъсир кўрсатади. 
Албатта, портлаш ишларини олиб бориш техникавий қўлланмаларида ушбу 
салбий таъсирни камайтириш тадбирлари назарда тутилган. Хусусан, портлаш 
ишларини олиб бориш техникавий қоидаларида бетон жойлашган вақтдан 7 кун 
ўтмагунча участкада портлаш ишларини олиб бориш таъқиқланади. Жойланган 
бетоннинг қотиш жараёнида ҳаракат тезлигининг чегаравий қиймати қуйидаги 
формуладан аниқланади (м/сек); 
j
r
V
]
[
10
7
,
6
3
σ
−
⋅
=
j
]
[
σ
- 
бетоннинг сейсмик-портлаш тўлқинлари таъсир қилган пайтдаги 
сиқилишдаги мустаҳкамлиги, МПа.
Умуман, портлашларнинг қотаётган бетонга салбий таъсирини баҳолаш, 
сейсмик-портлаш кучсининг қотаётган бетонга таъсирини ҳисоблаш услубияти 

---

235 
мураккаб бўлиб, ҳозирда у охиригача тўлиқ ечилмаган муаммодир. Бугунги кун 
шароити ишни илмий-изланиш натижалари асосида ишлаб чиқилган техникавий 
қоидалар асосида ташкил қилиш қурилаётган бетон иншоотлари яқинида сейсмик 
нуқтаи назардан хавфсиз портлаш ишларини ташкил қилиш имконини беради.