Œзбекистон республикаси

Ер ости портлашларининг сейсмик таъсири интенсивлигини баҳолашда 
асосий параметр- бу сейсмик тўлқин таъсиридан грунт зарралари максимал 
тезлик миқдоридир.  
Ўтган асрнинг 30-йилларида М. А. Садовский геометрик монандлик 
(подобие) асосида грунт кўчиши тезлигини аниқлаш учун қуйидаги формулани 
таклиф қилди: 
портловчи заряд массасини унинг радиуси орқали ифодаласак
у ҳолда грунт тебраниш тезлигини аниқлаш формуласи қуйидаги кўринишда 
бўлади:
Ифодадаги 
γ
даража кўрсаткичи портлаш масофасига боғлиқ ҳолда 1 дан 3 
гача қийматга тенг бўлади.
Коэффициент асосан грунт хусусиятларига; зичлик, бўйлама тўлқин 
тарқалиш тезлиги, Е эластиклик модули, портловчи модда параметрлари ҳамда 
портлатиш технологиясига боғлиқ ҳолда 50-60 га тенг қийматда бўлади. Одатда 
ушбу коэффициентлар конкрет участка учун инструментал ўлчашлар асосида 
аниқланади.
М.А.Садовский кўплаган кузатув натижаларини қайта ишлаш натижасида 
портлаш жойидан узоқ ва ўрта масофадаги участкаларда грунт тебраниш 
тезлигини портлаш таъсири кўрсаткичи орқали аниқлаш формуласини таклиф 
қилган(йиғиқ заряд учун):
γ








=
R
Q
K
V
3 
3 
3
0
3
4
R
Q
πρ
=
γ
γ
γ
πρ






=














=
R
R
A
R
R
K
V
0
3
0
3
3 
4 

---

230 
Тарқоқ (йиғиқ бўлмаган) портлаш заряди таъсиридан бўлади грунт тебранма 
ҳаракати максимал тезлиги қуйидаги формула ёрдамида аниқланади:
5
,
1
3
)
150
250
(








±
=
R
Q
V
Халқ хўжалигида портлатиш жараёнларида кўпинча секинлаштирилган 
портлашлардан фойдаланилади. Бундай портлашлар амалга оширилганда сейсмик 
таъсир интенсивлиги секинлатиш вақтига (
τ
) ва зарядлар гуруҳлари сони (N) га 
боғлиқ бўлади. Секинлаштирилган портлашларда
τ
=
Т/2 вақтдан бошлаб секинлатиш вақтининг ортиши сейсмик таъсир 
интенсивлигига таъсир қилмайди. Агарда 
τ
>
Т/2 бўлса, грунт тебранма ҳаракат 
тезлиги зарядлар гуруҳлари сонига боғлиқ бўлади.
Гуруҳлардаги зарядлар массаси тахминан тенг бўлса, грунт тебранма ҳаракат 
тезлигини аниқлашда қуйидаги формуладан фойдаланиш мумкин:
Маълумки, зилзила сейсмик таъсир интенсивлигини баҳолаш шкаласининг 
асосий мезони қилиб грунт зарраларининг кўчиши миқдори, тебранма ҳаракат 
тезлиги ва тезланиши, сейсмик тўлқинлар энергияси зичлиги каби параметрлар-
дан фойдаланилади.
Ер ости портлашларининг сейсмик таъсирини баҳолашда
С.В. Медведев томонидан портлаш жараёнидаги сейсмик тебраниш қисқа 
давомийлиги, юқори частотали характерини ҳисобга олувчи сейсмик шкала 
ишлаб чиқилган ва ҳозирда ҳам халқ хўжалигида қўлланилмоқда. Шкаланинг 
характерли томонига қуйида алоҳида тўхталамиз.