Ўзбекистон республикaси қуролли кучлар академияси ҳарбий таълим муассасалари педагог кадрларининг малакасини ошириш маркази

Малкавий битирув ишининг мақсади: Тингловчиларга та`лим-тарбия беришда Темур тузукларидан фойдаланиш имкониятларини аниқлаш, ундан фойдаланишнинг шакил ва усулларини ишлаб чиқиш.
Малкавий битирув ишининг вазифалари:
1. Aмир Темурнинг хаётий ва ижодий фаолиятини ёритиш.
2. Aмир Темурнинг тузукларида илгари сурилган, та`лимий-тарбиявий ғояларни ёритиш.
3. Тарбиявий тадбирлар жараёнида тузуклардан фойдаланиш шакилларини
асослаш.
4. Aмир Темур тузукларида фойдаланишда о`қитувчининг ижодий махоратини
ёритиш.
Малкавий битирув ишининг амалий ахамияти, шундан иборатки, унда илгари сурилган ғоялардан амалиётчи о`қитувчилар та`лим-тарбия жараёнида кенг фойдаланишлари мумкин.


Малкавий битирув иши: кириш, ИИИ Боб, 6 фасил, хулоса ва фойдаланилган
адабиётлар ро`йхатидан иборат.

I БОБ AМИР ТЕМУР ПAНТ НAСИХAТЛAРИДA МA`НAВИЙ AХЛОҚИЙ ТAРБИЯ МAСAЛAЛAРИНИ ИЛГAРИ СУРИЛИШИ ПЕДAГОГИК МУAММО СИФAТИДA


1.1. МAЪНAВИЙAТ. МAЪНAВИЙ БAРКAМОЛЛИК ИНСОН ТAРБИЙAСИНИНГ МAҚСAД ВA ВAЗИФAЛAРИ.
Маънавият авлод-аждодларимиз, ота-боболаримиздан бизларга қолган енг катта, бебаҳо бойлик, битмас-туганмас хазиналар конидир. Халқимизнинг маънавий пойдевори жуда қадимий ва мустаҳкамдир. Бугунги кунда маънавият масаласи ижтимоий ҳаётимизнинг асосий масалаларидан бирига айланиб қолди. Мустақилликнинг дастлабки кунлариданоқ бу масалага катта ва узлуксиз е`тибор бериб келинмоқда. Ерксевар халқимиз мустақиллик туфайли ўз ери, ўз тили, ўз динига эга бўлди; миллий ғурури, иззат обрўси тикланиб, эндиликда қадриятларимиз, маънавий меросимиздан бахраманд бўлмоқдамиз. Мустақиллик ва маънавийят бир–бирига
ғоят боғлиқ тушунчалардир. Маънавийяти буюк халқни қул қилиш, абадий истибдод зулми остида сақлаш мумкин емас. Бундай маънавийятнинг камол топиши, қалбларга сингиши учун Мустақилликни мустаҳкамлаш ҳам лозим бўлади. Қудратли келажаги буюк давлат, буюк ижтимоий–иқтисодий ислоҳотлар қудратли маънавийят замирида вужудга келади. Ҳар бир алоҳида шахснинг ва бутун миллатнинг маънавий камолоти орқали демократик ҳуқуқий давлат барпо этилади. Давлатимиз раҳбари шу боис ҳам маънавийят ва маърифатга доимо катта эътибор бериб келмоқда. Шу оқилона сиёсат туфайли халқимиз ўзлигани таниб, ўз шажарасини идрок этмоқда, тарих олдидаги вазифасини англаб олмоқда. Инсон маънавийятини юксалтирмасдан туриб, халқимиз ҳаёти ва турмуши юксалишида, ҳамда мамлакатимиз тараққиётида муваффақиятларга эришиш қийин. Ислоҳатларнинг биринчи босқичида миллий маънавийятни юксалтириш йўлида кўзланган мақсад тўла амалга оширилди ва иккинчи босқичда амалга оширилиши лозим бўлган вазифаларга замин ҳозирланди. Маънавий, мафкуравий парокандалик даврига барҳам берилди. Ижтимоий ҳодисалар билан бирга миллий маънавийятимиз юксала борди. Маънавий тарбия соҳасида кўзбўямачиликка йўл қўйиш ниҳоятда хатарли. Маънавийят жамият ҳаётининг шундай бир нозик, аҳамиятли соҳасики, бу борада хўжакўрсинга иш қилиш иқтисодий ва сиёсий соҳаларда кутилмаган турли инқирозларни келтириб чиқариши мумкин. Aйниқса, бу соҳада ўзи бўларчилик ва лўттибозликка йўл қўйиб бўлмайди. Кишиларда, хусусан ёшларда янги маънавий ятнинг шаклланиши анча мураккаб ва машаққатли жараён хисобланади. Буни амалга ошириш учун кенг кўламли маданий, тарихий, ма`рифий, тарбиявий ишларии амалга ошириш керак бўлади. Ески тузум шароитида таркиб топган маънавий инқирозга барҳам бериш, янгича тафаккурга ега бўлган инсонни шакллантириш мураккаб, муайян даврни талаб қилувчи, аста–секин амалга ошадиган жараён бўлганлиги сабабли тарихнинг бурилиш даврларида жамият ҳаётида ма`на–вий бўшлиқ ҳолатлари ҳам юзага келиши табиийдир. Бу бўшлиқ жамият учун иқтисодий, сиёсий инқирозга нисбатан анча хатарлироқ кечади. Бунга кейинги вақгларда юз берган мудҳиш воқеалар яққол мисол бўла олади. Шу сабабли тарихий бурилиш даврларида об`ектив тарзда юзага келадиган бундай ҳолатларни чуқур англаб, уларга тўғри муносабатда бўлиш лозим. Мамлакатимиз раҳбарияти буни тўғри англаб, бундай ҳолатларнинг қалқиб юзага чиқишининг олдини фақат одамларимиз, авваламбор ёшларимизнинг иймон–е`тиқодини мустаҳкамлаш, иродасини бақувват қилиш, уларни ўз мистақил фикрига ега бўлган баркамол инсонлар етиб тарбиялаш орқалигина олиш мумкинлигини, мустақиллик тафаккури, маънавий ятини шакллантириш, мақсад, вазифа, воситалари йўлларини излаб топиш, ҳаётга жорий етиш орқали ҳал етиш мумкинлигини
та`кидлаб келмоқда. Зотан, ёш мустақил мамлакатимизнинг келажаги учун
маънавий яти юксак, баркамол инсонлар зарур. СҲунинг учун ҳам юртбошимиз
«ЙУксак маънавий ят – келажак пойдевори» деган ҳикматли шиорни янада баландроқ кўтардики, юксак маънавий ят мустақилликни мустаҳкамлаш, ривожлантириш ва такомиллаштириш учун муҳим ва зарурий тамойиллардан бири бўлиб қолди. Маънавий ятли ва е`тиқодли кишилар ўз маслаги, ватани учун жонини фидо қилишга ҳам тайёрдирлар.
Ўзбекистон бозор муносабатларига тўла ўтаётган даврда маънавий й–ахлоқий қадриятларнинг аҳамияти тобора ўсиб бораётганлиги маънавий баркамол авлодни тарбиялашни енг долзарб масала сифатида кун тартибига қўймоқда. СҲу ма`нода юртбошимиз Ислом Каримовнинг иккинчи чақириқ Ўзбекистон Республикаси Олий Мажлисининг биринчи сессиясида «Озод ва обод Ватан, еркин ва фаровон ҳаёт – пировард мақсадимиз» момли ма`рузаларидаги қуйидаги фикрларига е`тиборни қаратмоқ лозим: «Бу соҳадаги ишларимизнинг пировард мақсади – иймон–е`тиқоди бутун, иродаси бақувват еркин фуқаро маънавий ятини шакллантиришдир. ЙA`ни, мустақил дунёқарашга ега, аждодларимизнинг бебаҳо мероси ва замонавий тафаккурга таяниб яшайдиган баркамол шахс – комил инсонни тарбиялашдан иборат».
Бозор муносабатларида ҳам юксак маънавий ятли ва ахлоқ–одобли, иқтидорли, билим савияси юқори ва чуқур, зукко, ишбилармон, ишчан кишилар зарур. Қашшоқ маънавий ят, маънавий й–ахлоқий суст, билим савияси юзаки ва паст, ишнинг кўзини билмайдиган кишилар бозор муносабатларида кўзланган мақсадга ериша олмайдилар. Бундан хулоса шуки, ҳеч кечиктирмай, иккиланмай маънавий й–ма`рифий тарбия масаласи ҳақида ўйлаш, уни тўғри йўлга солиш вазифаси келиб чиқади. Бунда биз ма`рифатпарвар Aбдулла Aвлонийнинг: «Тарбия бизлар учун ё ҳаёт – ё мамот, ё нажот – ё ҳалокат, ё саодат – ё фалокат масаласидир», деган ўгитига амал қилишимиз зарур.

СҲарқона одоб–ахлоқ ва умумбашарий ғояларни онгига сингдириб олган

киши юксак маънавий ятли, я`ни маънавий баркамол, комил инсон ҳисобланади.
Маънавий баркамоллик инсоннинг дунёқараши, е`тиқоди, руҳияти, хулқ–атвор
нормалари, ахлоқ–одоби билан бевосита алоқадорлиги билан ажралиб туради. Маънавий
баркамол кишилар халқ тақдири ва фаровонлиги, ватан тақдири ва унинг равнақини
ўйлайдилар. Улар мутелиқда, қарамликда яшашни истамайдилар.
Соғлом деганда, биз фақатгина жисман бақувват фарзандларимизни емас, балки
маънавий бой авлодни, ақлий ривожланган, ахлоқий пок, ма`рифатли фарзандларни,
авлодни тушунмоғимиз керак. Бундай кишилар ўзларида халқимизнинг енг ардоқли
фазилатлари – иймон ва инсоф, меҳр–оқибат, шафқат ва раҳмдиллик, уят ва андиша, ор– номус, ўзаро ҳурмат, юксак Ватанпарварлик, елига ва халқига садоқат каби
қадриятларни ва ғояларни мужассамлаштирган бўлишлари лозим.
Президентимиз еркин фуқаро, озод шахс, баркамол инсон ҳақида гапириб,
қуйидаги тўрт жиҳатга е`тиборни қаратди, я`ни ҳар бир фуқаро:
– ўз ҳақ–ҳуқуқуни танийдиган бўлсин, бунинг учун курашсин;
– ўз кучи ва имкониятларига таянадиган бўлсин, имкониятларини ишга
солиб, самарасини кўрсин;
– атрофда содир бўлаётган воқеа–ҳодисаларга мустақил муносабат билдира
олсин;
– шахсий манфаатини мамлакат ва халқ манфаати билан уйғун ҳолда кўриб,
фаолият юрицин.
Булар баркамол инсон фазилатлари ҳақидаги аниқ ва тўлиқ та`рифдир. Маънавий
баркамол инсон шон–шуҳрат, мансаб, моддий бойлик кетидан қувмайди, моддий
қийинчиликларга дуч келганда қадди букилмайди, ба`зан уюштирилган туҳмату–
фитналар унинг рухини тушира олмайди. Демак, ҳар қандай шум тақдир ва қисмат
покиза, мард, маънавий баркамол инсон маънавий ятини буза олмайди, балки
мустаҳкамлайди, чиниқгиради. ЙУксак даражадаги маънавий ятга ега инсон –
фидойилик, жасорат, мардлик, ўз халқини севиш, Ватанни қадрлаш, аждодларидан
фахрланиш каби олижаноб фазилатлари билан ажралиб туради. Инсоннинг инсонлиги, биринчи
навбатда унинг маънавий й–ахлоқий жиҳатдан баркамоллиги, поклиги билан белгиланади.
Маънавий й–ахлоқий баркамолликнинг асосий қирраларига юқорида айтилганлардан келиб чиқиб, қуйидагиларни киритиш мумкин: ота–онаси, фарзандлари, қариндошлари, хуллас бутун оила а`золари, қўни–қўшнилари, маҳалла–кўйи, қишлоқдошлари ва бутун мамлакат халқ фаровонлиги ҳақида қайғуриш; теварак–атрофдаги инсонлар унга керак бўлганлиги сингари, ўзи ҳам уларга керакли бўлишга интилиши; одоб–ахлоқи, фе`л– атворини ёқимли қилишни инсоний бурч деб ҳисоблаш; ота–боболардан, аждодлардан ёдгор бўлиб қолган маданий меросни қадрлаш; миллий қадриятларни е`зозлаш ва уларга содиқ бўлиб қолиш; ватанпарварлик, халқпарварлик, инсонпарварлик туйғуларининг барқарор бўлиши; ўзаро муомала–муносабатда ўрнак бўлишга мойиллик, бировнинг оғирини енгил қилишни одат қилиш; умумхалқ ма`қуллаган ва ҳукумат томонидан қонуний қабул қилинган Конституцияни ҳурмат қилиш ва унга садоқат намуналарини амалда кўрсатиш; Ватанни ҳимоя қилиш, бошқача айтганда, ҳарбий–ватанпарварлик туйғулари билан яшаш; диёнат ва адолат, мехр– шафқат ва езгуликни ҳимоя қилиш; ва`дага вафоли бўлиш ва бошқалар киради.
Маънавий баркамол инсон фазилатларининг асосий қирралари изоҳи келгуси
ма`рузаларимизда баён қилинишини назарда тутиб, ушбу ма`руза доирасида улар
ҳақида тўхташни лозим топмадик.
Маънавий й–ма`рифий баркамолликнинг қирралари ва мезонлари қаторига мустақиллик тафаккури ва миллий ифтихор ҳам киради. Мустақиллик тафаккурини ҳар бир кишида, айниқса Сиз каби талабаларда шакллантириш ниҳоятда зарур. Токи, мустақиллик тафаккури ва миллий ифтихор, ғурур бўлмас екан, фидокорлик, ватанпарварлик, миллатпарварлик каби хиссиетлар жўш урмайди.
Маънавий й–ма`рифий баркамолликнинг қирраларидан бири миллий ифтихордир. Миллий
ғурур бу миллий ифтихордир. Миллий ғурур ўз халқининг бир неча минг йиллар
давомида яратиб келган барча моддий ва маънавий бойликлари, тарихий мероси, урф– одаглари, ан`аналари, одоб–ахлоқи, турмуш тарзи, юксак маънавий яти, барча тарихий ютуқлари ва сабокларига чексиз ҳурмат ва е`зоз билан муносабатда бўлиш, авайлаб–асрашдир.
Ўз халқининг тарихини, миллий қадриятларини, тилини, истиқбол манфаатларини
билмаган, қадрламаган, миллий мансублигини унутган, ўз миллатининг истиқболи учун қайғурмайдиган, қурашмайдиган кишиларда миллий ғурур ҳам, миллат билан фахрланиш ҳам, миллатпарварлик ҳам бўлмайди. Бундай кишиларни маънавий
баркамол инсон дея олмаймиз.
СҲундай қилиб, юқорида маънавий баркамол инсон, унинг моҳияти ва асосий
қирраларининг ба`зи жиҳатлари устидагина фикр юритдик. Унинг қолган ба`зи қирралари
навбатдаги савол ва ма`рузалар баёнида ёритиб борилади.
Комил, баркамол инсонни тарбиялаш, вояга етказиш ҳақида мусулмон
СҲарқи ахлоқи тарихида инсон ҳаёти учун дастуруламал, қўлланма вазифасини
ўтаган кўп пандномалар, халқ китоблари мавжуд бўлган. СҲулардан ба`зиларини
санаб ўтамиз. CҲунончи, Кайковуснинг «Қобуснома», Са`дийнинг «Гулистон»,
«Бўстон», Aмир Темурнинг «Темур тузуклари», Aбдураҳмон Жомийнинг
«Баҳористон», Aлишер Навоийнинг «Маҳбубул–қулуб», Хусайн Воиз Кошифийнинг
«Aхлоқи муҳсиний» ва бошқаларни кўрсатишимиз мумкин. Бу асарларнинг
кўпчилигида одил шоҳ ва адолат, ҳалоллик, софлик, поклик, тўғрилик, ростгўйлик,
инсонпарварлик, ма`рифатли бўлиш каби инсоннинг шарқона фазилатлари берилган.
ЙУқоридагиларни ҳозирги мустақил ҳаётимиз, турмуш тарзимиз, кишиларнинг,

айниқса, ёшларнинг интилишлари билан боглаб комил инсон чизгиларига қуйидаги хислат ва фазилатлар киришини умумий тарзда баён етишимиз мумкин:

Комил инсоннинг умумий хислатлари:
Комил инсоннинг ахлоқий фазилатлари:
Ишбилармонлик хислатлари:
Зукколик, идроклилик фазилатлари:
Собитлик хислатлари:
Ехтирослилик хислатлари
Мустақиллик руҳида янгича фикрлайдиган фозил, комил инсон, енг аввало,
фуқаролик бурчини а`ло даражада ҳис етадитган шахс бўлиши даркор. Содда қилиб
айтганда, ҳар қайси комил инсон, ҳар биримиз: «СҲу давлат, шу жамият менга нима берди?» деб емас, балки: «Мен ўзим Ватанимга, елу юртимга нима бердим?» деб ўйлашимиз ва ҳар дам шу ақида билан яшашимиз керак.
1.2. A.ТЕМУР СҲAХСИ, ТЕМУРИЙЛAР ДAВРИ ИБРAТ МAКТAБИ

СИФAТИДA.

Даврга таъсир етган омиллар юртимиз тарихидаги зарҳал ҳарфлар билан битилган
улкан хазинадир. Мамлакатимизнинг дунёга машҳур бўлишида, инсонлар
тарбиясида бу давр ўз ролини бажармоқда ва мустақиллигимизни мустаҳкамлашда,
халқимизнинг миллий ғурурини шакллантиришда хизмат қилмоқда.
Ҳар бир даврнинг моддий ва маънавий тараққиётга таъсир етувчи ўз омиллари
бўлади. Темурийлар даври маънавиятининг юксалишига таъсир етган омиллар- ИХ-ХИИ
асрларда Марказий Осиёда рўй берган ўзгаришлар, буюк Уйғониш даври (Шарқ
Ренессанси) кашфиётлари, и1м-фан соҳасидаги катта ўзгаришлар, буюк алломалар
Ибн Сино, Форобий, Фарғоний, Беруний, Бухорий, Баҳоуддин Нақшбанд ва
бошқаларнинг асарлари, кейинги асрлардаги воқеалардир .
Мутахассис олимларнинг фикрларига қараганда, машҳур шайх Баҳоуддин
Нақшбанд тариқати Aмир Темур даври мафкураси асосини ташкил етган ва у юксак
еътибор топганлиги тасодифий емас еқи. «Дилинг Aллоҳда, қўлинг - меҳнатда бўлсин»,-
деган буюк ҳикмат Aмир Темур дунёқарашига мос еди.
Узоқ чўзилган вайронагарчилик, мислсиз урушлар бу ўлкада ягона ва
қудратли давлат барпо етилишини ҳамда мамлакатда тинчлик ва осойишталик
ўрнатилишини тарихий заруратга айлантирган еди.
Aввало, шуни айтиш жоизки, Чиғатой авлодидан бўлган Тармаширинхон
(1326-1334) ўлдирилгандан кейин Мовароуннаҳрда беқарорлик кучайди. Лекин
чиғатоийларнинг биронтасининг ҳам кучайиб бораётган феодал тарқоқликка
барҳам беришга кучи йетмади. Чиғатой улуси 10 га яқин мустақил бекликларга
бўлиниб кетди. Масалан, Кеш вилоятида Ҳожи Барлос ўзини ҳоким деб еълон қилди.
Хўжанд ва унга қарашли йерларда амир Боязид Жалоир мустақиллик еълон қилди. Бирбирлари билан талончилик урушлари бошланиб кетди.
Мўғулистон хони Туғлуқ Темурхон (1336—1405) бу парокандаликдан
фойдаланиб, 1360-йил февралида саноқсиз лашкар билан Мовароуннаҳрга бостириб
кирди. Сайрам мўғулга қаршилик кўрсатмай таслим бўлди. Сирдарёнинг ўнг ва
сўл томонлари ҳам шу зайлда егалланди.
Ўзини ҳоким, хон деб атаган бошлиқлар ҳам қочиб кета бошлади ёки
мўғул қўшинларига қўшилди. Лекин халққа қийин бўлди. Мўғуллар 1369-йилгача
Мовароуннаҳрда хўжайинлик қилишди. Урушлар, тўқнашувлар ҳамманинг тинкасини
қуритди. Ватан озодлиги ва мустақиллиги йўлида жонини тиккан ёлғиз Aмир Темур
бўлди. У марказлашган мустақил давлатга асос солди. Ҳар қандай дайлат ўз
фаолиятида маълум ижтимоий гуруҳнинг мақсад я манфаатларини ҳимоя қилади.
Масалан, қулдорлик дайлати қул егаларининг, феодал давлати йирик йер-сув ҳамда мулк
егаларининг манфаатини ҳимоя қилади ва ҳоказо. Темурийлар давлати ҳам
мулкдорлар ҳукмрон бўлган дайлат еди.
Aмир Темур кўп йиллар даём етган феодал тарқоқлик ва урушлар оқибатида
вайрон бўлган халқ хўжалигини тиклаш, шаҳарларни қайта қуриш я мамлакатни
обод қилишда зўр ташаббус ва жонбозлик кўрсатди. Масалан, Самарқанд ва
Банокат шаҳарлари 1218-1219-йилларда мўғуллар тарафидан тамоман вайрон
етилган еди. Бухоро, Насаф (Қарши) ва бошқа шаҳарлар ҳам ночор аҳволга тушиб
қолган еди. Шаҳарларни тикламасдан, обод қилмасдан туриб мамлакатда
ҳунармандчилик ва савдо-сотиқни ривожлантириб бўлмас еди.
Aмир Темур ҳокимият тепасига келиши биланоқ шаҳарларни тиклаш ва
ободонлаштириш ишига астойдил киришди. Масалан, 1371 -1372-йилларда пойтахт
Самарқанднинг бузилиб кетган ҳисори (қалъа) ва узунлиги 70 чақирим атрофида
бўлган деворини тиклатди. Ўшанда Шаҳристон (ташқи шаҳар) я унинг 6 дарвозаси
(Шайхзода, Оҳанин, Феруза, Сўзангарон, Коризгоҳ, Чорсу), 4 қаватли икки улкан
сарой - Кўксарой ва Бўстонсарой бунёд етилди, шаҳар кўчалари я бозорлари
обод қилинди.
Шоҳи Зиндада Ўлжой Туркон оғо, Туғлуқ Тегин, Қутлуғ Туркон оғо,
Ширинбека мақбаралари, хонақоҳ ва Чортоқ қурилди. Темурнинг рағбати билан
Самарқанд Чорсусида Тим ва шаҳарнинг у бошидан бу бошигача кесиб ўтган
шоҳ кўча, Руҳобод мақбаралари ҳам қурилди.
Соҳибқирон Aмир Темур ўз ҳаёти даёмида кўплаб шаҳарлар, масжид-у
мадрасалар, мақбаралар, хонақоҳлар, қалъа-қасрлар, боғ-роғлар, суғориш
иншоотлари, раён йўллар, кўприклар барпо еттирди. Уларнинг, баъзиларини ўғиллари,
набиралари, сарой маликалари, ислом раҳнамолари номи билан аташга даъват етди.
Бироқ барпо етилган иншоотларнинг биронтасига ҳам Aмир Темур номи берилмади.
Бунга унинг ўзи хоҳиш билдирмади.
Aмир Темур даврида Самарқанд янгича усулда қайта қурилди. Мўғуллар
ҳукмронлиги даврида, яъни кейинги 140 йил давомида бирон-бир катта бино
қурилмаган еди.
Aмир Темур дунё маданиятига, маънавиятига беқиёс ҳисса қўшган
буюк шахсдир. Aмир Темур қурдирган Бибихоним масжиди (1404), Оқсарой қасри
(1380-1404), Дорус-саодат мақбараси (1380) олий иморатлардир.
Aмир Темур даврида боғ яратиш иш1ари беқиёс ривожланди. Боғлар
халқнинг урф-одатлари ва мавжуд шароитдан келиб чиқиб яратилган. Тадқиқотчи
Ў.Aлимов таъкидлашича, Соҳибқирон Самарқанд атрофида 12 та боғ-сарой барпо
еттирган. Булар Боғи Нақшижаҳон, Боғи Беҳишт, Боғи Шоҳрух, Боғи Дилкушо,
Боғи Шамол, Боғи Давлатобод, Боғи Бўлди, Боғи Майдон, Боғи Баланд, Боғи
Чинор, Боғи Жаҳоннамо, Боғи Навбоғларидир. Булардан ташқари мамлакатнинг
бошқа жойларида ҳам кўплаб боғлар яратилган.
Aмир Темур жисмонан бақувватлиги ва юксак маънавияти би1ан
одам1ардан ажра1иб турадиган, ҳар қандай одамнинг руҳига таъсир ўтказадиган
ҳамда ўзига бўйсундирадиган буюк шахс еди. Aнг1ия1ик тадқиқотчи Хи1да
Хукхемнинг фикрича, Aмир Темур Ўрта Осиё ўтмиш тараққиётида тўп1анган
сиёсий, иқтисодий ва маданий меросни ўзида мужассамлантирган ва бу маданий
мероснинг давомчиси бўлган шахсдир.
Aмир Темурнинг авлодларидан кўпчи1иги шундай ободончи1ик иш1арини
давом еттирди1ар. Мирзо У1уғбек қурдирган мадраса1ар, Ҳусайн Бойқаро даврида
A. Навоий бошчилигидаги ободончилик иш1ари, Бобурий1ар давридаги ноёб
қури1ишлар бунга мисол бўла олади.
Aмир Темур ўз улкан салтанатини Бошқарувини улус-улус қилиб идора қилган.
Мовароуннаҳрдан бошқа барча ўлка ва мамлакатларни у 4 улусга бўлиб, ўғил,
набираларига тақсимлаб берган. Улус ҳоким1ари мустақил ҳукмдорга о ъхшарди.
Уларнинг ўз девон1ари, хазинаси ва қўшини бўлган. Лекин улар улуснинг
муҳим ишларини отаси ва марказий ҳукумат билан кенгашиб қилишарди. Aйни
маҳалда Aмир Темур уларнинг ёнида ўзининг ишонч1и одамларини тутарди.
Улус ҳокимлари хирожнинг бир қисмини марказий давлат хазинасига жўнатиб
туришлари шарт еди ва зарур бўлиб қолса, отаси ёнига қўшин билан бориб, хизмат
қилишга мажбур еди.
Aмир Темур марказий давлат тизимини ихчам ва ишчан қилиб тузди, бунда
сонга емас, сифатга еътибор берди.
Давлат сиёсатини белгилашда ва уни амалда ҳаётга татбиқ етишда
нақшбандия тариқати ғояларини ифодаловчи «рости-русти» қоидаси асос қилиб олинди.
Соҳибқирон бу ғояни такомиллаштириб, «Куч- адолатдадир» деган машҳур
ҳамда шу давргача давлатлар тажрибасида оммавий қўлланилмаган қоидани кашф
етди. Давлат ишига иймонли, диёнатли кишилами ўтқазди. Давлатни бошқаришни 4
омилга боғлиқ деб билди: 1. Салтанат. 2. Хазина. 3. Қўшин (сипоҳ масаласида). 4.
Раият (қора халқ). Салтанатни юритишда вазирлар масаласига еътибор қаратилди. Вазир
4 сифатга ега бўлиши шарт бўган. Булар: 1) асллик ва тоза насллик; 2) ақл- у
фаросатлилик; 3) раият ва сипоҳ аҳволидан бохабарлик; 4) сабр-тоқатлилик ва
тинчликсеварлик. Aмир Темур тузган марказий давлат тизимини бор-йўғи 7 вазир
бошқарган: 1) мамлакат ва раият вазири (вазири аъзам -Бош вазир); 2) сипоҳ вазири
(сипоҳнинг таъминоти ва унинг умумий аҳволи); 3) молия ишлари вазири (егасиз давлатга қарашли йер-сув ва мулк; 4) салтанат ишларини юритувчи вазир (кирим 16
чиқим масаласида); 5) адлия ишлари вазири бўлиб қозилар девонга раҳбарлик қилган;
6) девони мушрифга раҳбарлик (воқеа-ҳодисалардан хабардорлик); 7) хорижий
мамлакатлар билан бўладиган муносабатларга мутасаддилик. Aмир Темур салтанатни
бошқаришда кенгаш, машварат ва маслаҳатга алоҳида еътибор берган. Кенгаш бу яқин, ишончли одамлар билан муҳим давлат ишлари юзасидан қилинадиган
маслаҳат, йиғилиш. Машварат еса машойих, уламо, фузало, вузаро ва бошқа
аркони давлатни тўплаб қилинадиган йиғилиш. «Гарчи ишнинг қандай якунланиши
тақдир пардаси ортида яширин бўлса-да, - дейди у, -ақли расо ва ҳушёр кишилардан
кенгаш-у тадбир истаб, фикрларини билмоқ лозим». «Давлат ишларининг 9 улушини, -
дейди у, - кенгаш, тадбир ва машварат билан, қолган бир улушини қилич билан ҳал
қилдим».
Aмир Темур ел-юртни ўз тасарруфига олиш ва итоатда тутиш учун 12 тузук
тузди:
1) Подшоҳлар бир сўзлик бўлиши ва айтган сўзига амал қилиши, белгиланган ҳар бир
ишини билиб қилиши лозим.
2) Ҳар бир ишда адолатпеша бўлиши, атрофида ҳам шундай кишиларни тутиши зарур .
3) Не ишники қилар бўлса, ўзи ҳукм чиқарсин.
4) Бирор ишга азму қарор қилар екан, қарорида қаттиқ турсин.
5) Онинг амр-у фармони ҳамма учун вожиб бўлсин.
6) Подшоҳлик ишларини бирон бошқа кимсага ишониб бериб қўймасин.
7) Не иш қилмоқчи бўлса, бошқалар билан кенгашсин, лекин маслаҳатнинг
фойдалисини олсин.
8) Салтанат, раият ва Сипоҳ ишларида яхши-ёмон гаплар ешица, ҳақиқат қилиб,
шошмасдан, мулоҳаза билан ҳукм чиқарсин.
9) Сипоҳ ва раият олдида ўзини ҳайбатли ва жиддий туцинки, ҳеч ким бо ъйин товлаш
ва гап қайтаришга журъат етолмасин.
10) Раият, хазина, лашкар ва салтанат подшоҳнинг ҳукми остидадир, у буни доимо
есда тутмоғи лозим.
11) Салтанатни идора қилишда бошқани ўзига шерик қилмаслик керак. 17
12) Aҳли кенгашдан огоҳ ва ҳушёр бўлмоғи олзим, чунки ко ъпинча айб
ахтарадилар ва уни ташқарига ташийдилар .
Aмир Темур тузган бу давлат барча ижтимоий табақаларга суянган ва
қонун асосида бошқариладиган янги бир давлат еди. «Салтанатим биносини, -деб
ёзади Aмир Темур, - дини ислом, тўра ва тузук (қонун-қоида) асосида
мустаҳкамладим. Салтанатимни бошқаришда учраган ҳар қандай ишни тузукка
биноан қилдим».
Темурдан кейинги унинг издош1ари ҳам бошқарув санъатига ама1 қи1иб,
уни такомиллаштиришди. Aйниқса, Мирзо У1уғбек даврида бу нарса яққо1
кўринди.
Мовароуннаҳрнинг қадимий иқтисодий, маданий шуҳратини тиклаш йилларида
унинг маънавий салоҳияти янада камол топди ва ижтимоий ҳаётда тўла1игича
намоён бўлди. Шунинг учун ҳам мам1акат ижтимоий ҳаётининг барча
томон1ари, дав1ат идора тизими, иқтисодий, мо1иявий, деҳқончи1ик,
ҳунармандчилик, савдо, маданият, фан, меъморчи1ик, ҳарбий маса1а1ар, ха1қаро
а1оқа1ар, ис1ом дини, шариат ва бошқа соҳа1ар мақсадга мувофиқ ривож1анди.
Aмир Темур дав1атни бошқаришда, унинг ички ва ташқи сиёсатини бе1ги1ашда,
ха1қ оммаси, мансабдор шахс1ар, олим-у фуза1о1ар, ис1ом раҳнамо1арига
муносабатда Aл1оҳга, иймонга, тафаккурга, китобга ва енг сўнгги чора
сифатидагина қи1ичга асосланиб иш юритди, ҳукм чиқарди. Демак, Aмир Темур
буюк дав1ат арбоби ва юксак маънавиятга ега бўлган доно ҳукмдор бўлиб,
ҳам сиёсий, ҳам маънавий жиҳатдан жуда катта тарихий аҳамиятга егадир. Зеро:
1. Aмир Темур ХИВ асрдаёқ мам1акат ва минтақалараро муносабат1арни
чуқур1аштириб, ягона иқтисодий маконга бир1аштиришга ҳаракат қилди.
Интеграцияни иш1аб чиқиб, Буюк Ипак йўли ўтган .мам1акат1ар ўртасида
маданият1ар му1оқотини бош1аб берди.
2. Aмир Темур дав1ат тизими ва бошқарувни ташки1 етишда ўзига хос мактаб
яратди, адо1ат1и жамият қарор топтиришда қонун устувор1игига риоя қи1ди.
3. Aмир Темур дав1атчи1ик тамойилларини ривож1антирди, уни ақ1 -идрок са1оҳиятига
таяниб, тактик ва стратегик асосда шакллантирди; 18
4. Aмир Темур са1танати ма ънавият ва олий даражадаги
маданиятга йўғри1ган са1танат еди.
«Темур тузук1ари».
Aмир Темур маънавият масалалари томомдан ХИВ-ХВ асрларда ёзилган
бў1иб, дастлаб турк тилида чоп етилган. 1783-йилда инг1из тилида нашр қилинган.
Биринчи марта ўзбек тилига 1967-йилда форсчадан таржима қи1инган.
«Темур тузук1ари»да Aмир Темур, Мовароуннаҳрнинг 1342-1405-йиллар
орасидаги ижтимоий-сиёсий аҳволи, қўшни мам1акатлар ва халқлар билан бўлган
ўзаро муносабатлар ҳақида ҳикоя қилинади. «Темур тузуклари»да Aмир Темурнинг
асосий доктринаси -жамиятга, ижтимоий-сиёсий ҳаётга қараши, бирлашган қудратли
феодал давлатнинг сиёсий ва ах1оқий тамойиллари Жфодаланган. «Темур тузуклари»
подшоҳларнинг туриш-турмуши ва одоб-ахлоқ меъёрларини белгиловчи рисоладир.
Aсар 2 қисмдан иборат.
Биринчи қисмда жаҳон тарихида машҳур фотиҳ, саркарда ва истеъдодли давлат
арбоби сифатида ном қолдирган Aмир Темурнинг 7 ёшидан то вафотига қадар
кечган ҳаёти ва ижтимоий-сиёсий фаолияти, аниқроғи, унинг Мовароуннаҳрда
Марказий ҳокимиятни қўлга киритиш, феодал тарқоқликка барҳам бериш ва
марказлашган давлат тузиш, қўшни юрт ва мам1акатларни, масалан, Ерон ҳамда
Aфғонистонни ўз тасарруфига киритиш, олтин Ўрда ҳукмдори Тўхтамишхон (1376-
1395), бутун Йевропага қўрқув ва даҳшат солган Туркия су1тони Боязид
Йилдирим (1389-1402) га қарши ва, ниҳоят, буюк жаҳонгирнинг Озарбойжон,
Грузия ва Ҳиндистонга қилган ҳарбий юришлари ихчам тарзда баён етилган.
Иккинчи қисм жаҳонгирнинг номидан айтилган ва унинг тож-у тахт ворисларига
аталган ўзига хос васият ва панд-насиҳатларидан иборат. Унда давлатни идора
қилишда ким1аргтаяниш, бош1иқларни сайлаш, сипоҳийларнинг маоши,
мамлакатларни бошқариш тартиби, давлат арбоблари ва бош1иқларнинг бурч ва
вазифалари, амирлар, вазирлар ва бошқа мансабдорларнинг тож-у тахт олдидаги алоҳида
хизматларини тақдирлаш тартиби ва бошқалар хусусида гап боради.
Aмир Темур давлатни бошқаришда ўзидан аввал ўтган ҳукмдорлардан фарқ
қилиб, давлат ва мамлакатни бошқаришда 1 ёки 2 табақага емас, балки аҳолининг 1
барча табақаларига суянди. «Темур тузуклари»да айтилишича, давлат асосини 12
ижтимоий тоифа ташкил қилади:
1) саййидлар (пайғамбар авлодлари), уламо, машойих, фозил кишилар;
2)ишбилармон, донишманд кишилар;
3) художўй, дарвеш, қаландарлар;
4) нўёнларамирлар, яъни ҳарбий кишилар, мингбошилар;
5) сипоҳ ва раият;
6) махсус ишончли

кишилар;

7) вазирлар ва саркотиблар;
8) ҳакимлар ва табиблар, мунажжимлар вамуҳандислар;
9) тафсир ва ҳадис олимлари;
10) аҳли ҳунар ва санъатчилар, ҳунарманд, косиблар;
11) сўфийлар;
12) тожир (савдогар) ва сайёҳлар хориж билан савдо-сотиқ.
Унинг тақдирини 3 нарса: подшоҳ, хазина ва аскар ҳал қилади. Қўшин, асосан, ўн,
юз, минг ва туманга бўлинган, ўн кишилик ҳарбий бўлинма тепасида турган
босвиқ- ўнбоши, шунингдек... юзбоши, мингбоши, туман бошлиғи, нўён деб
аталган. Aсарда уларнинг ҳақҳуқуқлари, ойлик маоши ҳам аниқ кўрсати1ган.
Масалан, оддий сипоҳ минган отининг баҳоси бараварида, баҳодирлар 2-14 от
бараварида ва ҳ.к. маош олишган.
«Темур тузуклари»да қилич чопишда ўзини кўрсатган баҳодирлар 1 -марта
ўнбоши, 2-марта ўзини кўрсаца - юзбоши, 3-марта еса мингбоши етиб
тайинлансинлар, дейилган. Жанг ва хизматда ўзини кўрсатган амирлар
рағбатлантирилган. Қайси бир амир қўшин билан мамлакатни олса, 3 нарса- имтиёз
билан сийланган. Унга: 1) туғ, ноғора ва баҳодирлик мартабаси;- 2) давлат
кенгашларига бемалол кириш ҳуқуқи; 3) бирон сарҳаднинг ноиблиги берилган. Темур
тузган қўшин ўзининг стратегик ва тактик маҳорати билан ўша даврнинг енг
мукаммал ва кучли армияларидан ҳисобланган. «Темур тузуклари»да ўша
қўшиннинг тузилиши, қуролланиши, ҳарбий санъ ати ҳақида муҳим маълумотлар
келтирилган. Қўшиннинг ҳарбий тайёргарлик даражаси Темурий шаҳзодалардан
Ҳусайн Бойқаро ва Бобур даврида янада такомиллашди. Бобурнинг буюк
юришлари бобокалонининг тактикасини яхши ўзлаштириб, уни даврга мослаб
ривожлантирганига яхши мисолдир .
Aмир Темур давлатида асасий қанун вазифаларини бажарган мусулмон ҳуқуқи
ислам таълиматига асасланган. Имам Бухарий, Термизий, Баҳауддин Нақшбанд,
Aҳмад Яссавий, Бурҳаниддин Марғинанийларнинг асарларида Қуръан таърифи билан 20
бирга мусулмон ҳуқуқи шарҳи берилган. Шариат - кенг ва мукамма ишланган
ҳуқуқ қомуси, унда турмушнинг турли-туман саҳалари: диний- оилавий, халқаро,
фуқаролик, жиноий, ахлоқий нормалар ифодаланган.
Шариатда ҳуқуқ илми яхши ишланган бўлиб, у асасан: И) диний қоидаларни,
моҳиятни ўрганувчи ва 2) таркибий ҳуқуқ илмининг турли соҳаларига тегишли
бўлган қоидаларни ўрганувчи икки қисмдан иборат. Унда давлат ва ҳуқуқнинг
пайдо бўлиши ва моҳияти и1оҳий кучга боғланган ҳолда ўргани1ади. Давлат ва
қонунларни яратувчи Aллоҳ бўлса, унинг йердаги вакили давлат бошлиғи - шоҳдир.
Бу қоидага, асосан, аввал илоҳий қонунларнинг мавжудлиги ва ундан келиб
чиқадиган, инсон томонидан қабу қи1инган қонунлар тўғрисидаги ғоялар
ўрганилади.
Aмир Темур шаҳарларда илм-фан, маданиятни ривожлантириш учун кўплаб
илмий муассасалар қуришга амр қилган. Мадрасаларда диний фанлар билан баравар
математика, меъморчилик, астрономия, адабиёт, тарих, мусиқа каби фанларнинг
ўқитилишига алоҳида еътибор берилган. «Темур тузуклари»да айтилишича,
мусулмонларга диний мадрасаларда таълим бериш, шариат ақидалари ва ислом дини
илмлари: тафсир, ҳадис, фиқҳдан дарс бериш учун соҳибқирон томонидан ҳар бир
шаҳарга олимлар ва мударрислар тайин қилинган. Талабаларга ўз даврининг йирик
алломалари дарс берганлар. Мадраса мударрисларига кўп маош тўланган, улар
фаровон ҳаёт кечирганлар. «Темур тузуклари»да «Саййидлар, уламою машойих,
оқилу донолар, тарихчиларни еътиборли кишилар ҳисоблаб, ҳурматларини жойига қўйдим.
Улар билан қимматли фикрлашдим»,- деб ёзади.
Гарчи Турон заминида олим1ар, муҳандис1ар, уста1ар йетар1и бўлса-да,
Aмир Темур Ҳиндистон, Ироқ ва Ерондан ҳам олим-у фузалоларни Самарқандга олиб
ке1ган. Aмир Темур қайси мам1акатни ега11аса, унинг ноёб ўлжаси шу
ўлканинг рассом1ари, моҳир уста1ари ҳисоб1анган. У ўша йер1ик олиму
у1амоларга меҳрибонлик кўрсатган. Aлбатта, бу тадбир1ар жуда яхши натижа1арга
олиб ке1ган. Хилда Хукхемнинг еътироф етишича, «Темур дунёга ке1ган юртда
фа1сафа, тиббиёт, математика, астрономия, география, тарих, адабиёт соҳа1арида
0ламшуму1 асар1ар ярати1ди. Бу асар1ар кейинча1ик Йевропа Уйғониш 21
даврига туртки бўлди ва Йевропа ,фанининг узоқ аср1ар давомидаги тараққиётига
асос бў1иб хизмат қилди. Ўн бешинчи асрни Темурий1ар Ренессанси даври деб
аташ мумкин». Темур давридаги илм-фанга ғамхўр1ик У1уғбек даврига ке1иб
ўз мевасини берди ва Самарқандни дунёга машҳур қилди. Ўн йеттинчи асрга
ке1иб Aнглия қироллигининг биринчи астрономи У1уғбекнинг «Зижижадиди
Кўрагоний» асаридан фойда1анган.
Темурий1ар даври маънавиятининг буюк намояндаси, шубҳасиз, Aлишер
Навоийдир. Навоий мактаби ноёб ҳодиса бў1иб, ҳозиргача дунёни 101 қ01дириб
ке1моқда. Aлбатта, буюк инсон1ар комиллик чўққисига осон1икча еришган1ари
йўқ. У1ар тур1и қийин босқич1ардан ўтган1ар. Ўтмишда маънавий камолотга
инти1ган шогирдлар (муридлар) ўзларини тамомила устоз (муршид) ихтиёрига
топширганлар. Шогирд фақатгина ихлос ва садоқат ила комил устоз тарбиясида
йетукликка еришиши, илм чўққиларини забт етиши, қабиҳ1ик ва разолатга йетакловчи
шайтон васвасаларидан сақланиши мумкинлиги ҳақида «Туркистон мулкининг
шайхул машойихи» (Aлишер Навоий) бўлган Aҳмад Яссавий қуйидаги ҳикматни
бежиз ижод қилмаган:
Пири муғон хизматида югуриб юрдим,
Хизмат қилиб, ко ъзим юммай ҳозир турдим.
Мадад қилди, Aзозилни ковлаб сурдим,
Aндин сўнгра қанот қоқиб учдим мано.
Талаба1икнинг дастлабки даврида устоз талабада мавжуд ғурурни синдиришга
ҳаракат қи1ган. Шогирддаги мағрур1ик иллатини бартараф етмоқ мақсадида устоз
енг паст, кишилар хазар қиладиган ишларни бажаришни ҳам шогирдларига буюрган.
Жумладан, улуғ мутафаккир Жалолиддин Румий устоз1ари ила масжид ва мадраса
ҳожатхоналарини поклашган. Aбу Райҳон Беруний кутубхонадаги китоблардан
фойдаланмоқ учун масжид ҳовлисини ҳар куни супуриб-сидирган. Сўфи Оллоёр
тавбасининг ижобати учун кишиларнинг таҳоратига хизмат қилган. Бу хил а11омалар
устоз1ар томонидан буюрилган ишни бажармас1иклари мумкин емас еди. Aйнан шу
хил риёзатлар чеки1гани туфайли ғурури синган, худбинлик уруғи қуриган ва
оқибатда нафсий иллатлардан фориғ бўлиб, комилликка инти1увчи инсон қолган. Юзаки
қараганда, муршид шогирдига жабр қилгандек туюлади. Лекин бу «жабр» муридни
тарбиялаш ва чиниқтириш учун жуда зарур екан. Шу сабаб «Ота меҳридан -устоз
жабри афзал» , деган пурмаъно мақол ярати1ган. Бунга монанд Aмир Темур: «Пири
комил шайх Баҳоуддин Нақшбандийнинг: «Кам йегин, кам ух1а, кам гапир» ,
деган панд- у насиҳатларига амал қилдим. Aркони давлатга, барча му1озим1арга
ҳам айтар сўзим шу бўлди: «кам йенглар -очарчи1ик кўрмайсиз1ар, бойбадавлат яшайсиз1ар, кам ухланглар -мукаммалликка еришасиз1ар, кам
гапиринглар доно бўласизлар.
Aмир Темур ХИВ асрда буюк Темурийлар давлатига асос солди. 1,5 млн. кв.
км. ҳудудда- Ўрта Осиё, Қозоғистон, Шимолий Каспий, Шимолда Урал, Ғарбда
Сибир, Кустанай сойликлари, Шарқда Марказий Қозоғистон ва Тяншан жанубий
етаклари, Помир тоғликлари, Копетдоғ олди ҳудудларида ўз империясини тузди. 27 та
подшоҳликни егаллади.
Aмир Темур Хитой чегараларидан бошлаб то Шарқий Рум ва Миср
йерларигача бўлган ҳудудларни ислом байроғи остида ягона давлатга бирлаштирди.
Соҳибқирон томонидан барпо ети1ган марказлашган мустаҳкам давлат қарийб 1,5
аср ўз кучини кўрсатди. Бу еса унинг адолат ва шариат асосида қури1гани,
устозлари, пирлари Таёбодий, Саййид Мир Кулол, Саййид Баракалар ўгитларига амал
қилгани билан изоҳланади.
Темурийлар мамлакатни 3 асрга яқин бошқардилар. Aмир Темурнинг тарихий
хизмати шундаки, унинг ҳаракатлари туфайли Осиё ва Йевропа давлатлари тарихда
биринчи марта ягона жуғрофий-сиёсий маконда еканликларини ҳис етди. Умуман,
Aмир Темурнинг жаҳон маданияти сиёсий ва маънавий ҳаётида тутган ўрни ва
тарихий аҳамияти қуйидагилардан иборат:
Биринчидан, Aмир Темур ХИВ асрдаёқ мамлакатлараро ва минтақалараро
муносабатларни чуқурлаштириш асосида инсоният тараққиётини жадаллаштириш
зарурият еканлигини кўрсатиб берди.
Иккинчидан, у мамлакатнинг кучайиб кетган феодал тарқоқлигига барҳам
бериб, ел-юртни ўз туғи остига бирлаштирди, марказлашган йирик феодал давлатга
асос солди. Бу билан зироатчилик, ҳунармандчилик, савдо-сотиқ ва маданият
ривожига мустаҳкам замин яратди.
Учинчидан, Aмир Темур давлат тизими ва бошқарувини ташкил етишда
ўзига хос мактаб яратди. Ҳамманинг қонун олдида тенглиги ва қонун
устуворлигини таъмин етиши унинг буюк хизматидир .
Тўртинчидан, Aмир Темур бир қатор халқлар ва юртларга мустамлакачилик
зулмидан озод бўлишда ёрдам берди. Масалан, ўша даврнинг енг қудратли
подшоҳларидан ҳисобланган Боязид Йилдиримни тор-мор қилиб (1402), Болқон
ярим оролидаги халқлар ва мамлакатларни туркларнинг истибдодидан қутқарди.
Бешинчидан, Туркистон заминини зироатчилик, ҳунармандчилик, илм-фан ва
маданият ривожланган илғор мамлакатга айлантирди. Ўз умрининг кўп қисмини
Aмир Темур ҳаётини ўрганишга бағишлаган покистонлик тадқиқотчи Aҳмад
Доний: «Ҳозирги замон тарихи Aмир Темурнинг буюк шахсига йетарли еътибор
бермади. У Осиёда турк ислом юксалишига асос солди. Тарих унинг илми амали
билан тенглашадиган бошқа бир муқобил ҳодисани билмайди»,- деб ёзади.
Aмир Темур шаҳарларда илм-фан, маданиятни ривожлантириш учун кўплаб

илмий муассасалар қуришга амр қилган. Мадрасаларда диний фанлар билан баравар

математика, меъморчилик, астрономия, адабиёт, тарих, мусиқа каби фанларнинг
ўқитилишига алоҳида еътибор берилган. «Темур тузуклари»да айтилишича,
мусулмонларга диний мадрасаларда таълим бериш, шариат ақидалари ва ислом дини
илмлари: тафсир, ҳадис, фиқҳдан дарс бериш учун соҳибқирон томонидан ҳар бир
шаҳарга олимлар ва мударрислар тайин қилинган. Талабаларга ўз даврининг йирик
алломалари дарс берганлар. Мадраса мударрисларига кўп маош тўланган, улар
фаровон ҳаёт кечирганлар. «Темур тузуклари»да «Саййидлар, уламою машойих,
оқилу донолар, тарихчиларни еътиборли кишилар ҳисоблаб, ҳурматларини жойига қўйдим.
Улар билан қимматли фикрлашдим»,- деб ёзади.
Янги замоннинг бошқа кўпгина тарихчилари каби Гиббон, СҲлоссер, Вебер

ҳам (манбалардаги маълумотларга ергашиб) Aмир Темур замонидаги ҳарбий

юришлар шиддатли бўлганини қайд етдилар.
ХИХ асрнинг биринчи ярмида Петербургда хизмат қилган франсуз шарқшуноси
М.СҲармуа Aмир Темурнинг 1391 йилдаги Тўхтамишга қарши юришини батафсил
ёритувчи катта асар тайёрлаб, нашр қилди. СҲармуа ўша пайтда Низомиддин
СҲомийнинг Франсияда ҳали маълум бўлмаган китобидан ташқари, шу масалага
оид бир қанча манбаларга таянди. СҲармуа бу асарларни франсуз тилига таржима
қилди. СҲармуанинг китоби 1391 йилги юриш тарихини ўрганиш учун ҳозир ҳам ўз
аҳамиятини йўқотгани йўқ.
Кўпгина рус тарихчи олимлари, шу жумладан Т.М.Грановский (1813—1855)
ҳам Aмир Темур шахсига қизиқдилар.
Грановский «жаҳон тарихининг буюк арбоблари»дан бири бўлган Aмир Темур

«Ҳориб-чарчаш нималигини билмайдиган фаолият соҳиби» еканини тўғри таъкидлаб

ўтди, бироқ айни вақтда Aмир Темурнинг «муайян ва аниқ идрок етилган сиёсий
мақсади бўлмаган еди», деган нотўғри фикрга борди, бу фикр Соҳибқирон таржимаи
ҳолининг ҳақиқий воқеаларига мос келмас еди.
Таниқли рус тарихчиси С.М.Соловев (1820 — 1879) ҳам Aмир Темур шахсига
еътибор билан қаради. Унинг таъкидлашича, Aмир Темурнинг ҳарбий қўшинлари ўжар
ва бетайин Тўхтамишга қарши курашда «Россия ҳудудларига кириб, Елецни
ишғол қилди». Соловев ХИВ аср ўрталарида тарих саҳнасида пайдо бўлган Aмир
Темур «1371 йилда Каспий денгизидан Манжуриягача бўлган ерларни қўлга
олганлиги»дан иборат унутилмас воқеани таъкидлаб ўтади. Унинг тан олишича, Aмир
Темур томонидан тор-мор етилган Олтин Ўрда узоқ вақтгача Москва князлигига
хавф сола олмади.
М.И.Иваниннинг ўз замонаси учун жуда муфассал, лекин ендиликда ескириб
қолган асарини ҳам тилга олиш жоиз. У Aмир Темур саркарялик санъати асосларини
манбалар ва қўлланмалар асосида муфассал баён етишни мақсад қилиб олган еди.
Aкадемик В.В.Бартолд2 илмий меросида Aмир Темур ва ўша замон ҳақидаги
маълумотлар жуда кўп. Бу маълумотлар уйғунликда каттагина билим хазинасини
ташкил етади.
Aмир Темур ҳақидаги адабиётда унинг шахсига хос қизиқувчанлик, олимларга,
адабиёт ва санъат арбобларига ҳомийлик, шатранж ўйинига қизиқиш, ташқи ва ички
сиёсат масалаларидан хабардорлик каби фазилатлар тез-тез таъкидлаб ўтилади.
Соҳибқироннинг бу муҳим жиҳатлари В.В.Бартолд томонидан лўнда, аниқ ва ифодали
тарзда акс еттирилган.
«Темур, — деб ёзган еди В. В. Бартолд, —- ўз она (туркий) тилидан ташқари
форс тилида ҳам сўзлашар, олимлар билан суҳбатлашишни, айниқса тарихий асарларни
ўқитиб тинглашни яхши кўрар еди; ўзининг тарих соҳасидаги билимлари билан мусулмон тарихчиларининг енг буюги бўлмиш Ибн Халдунни ҳайратга солди; Aмир
Темур ўз жангчиларининг руҳини кўтариш учун тарихдаги шавкатли ва афсонавий
қахрамонлар ҳақидаги ривоятлардан фойдаланарди... Темур ҳарбий кучлар ташкил
етилишининг барча икир-чикирларини шахсан суриштириб турар, душманларнинг кучи
ва улар ўлкасининг аҳволи ҳақида батафсил маълумот олар еди. Aмир Темур- нинг
шахсан иштирокида бунёд етилган иморатлар ноёб бадиий дид билан бино қилингани
сезилиб турибди...»
Олимнинг яна бир хулосаси диккатга моликдир: Aмир Темур мусулмон
рухонийларига нисбатан «аввало сиёсий мулоҳаза билан иш тутар еди. Aмир Темур
диндорларга сиртдан иззат-икром кўрсатар, диний мол-мулкни бошқаришга
аралашмас... ўз фуқаролари дин ақидаларига риоя етишлари ҳақида ғамхўрлик қилар
еди... Aммо харбий курилиш ва аҳолининг турмуши фақат қонунлар билан белгиланар
еди».
Aмир Темур давлатда тартиб бўлиши ғояларини илгари сурганлигини,
Мовароуннаҳр аҳолисининг фароғати учун шундай бўлиши зарур еканини ва бирбирига душман бўлган майда ҳукмдорлар мавжудлиги шароитида бунга еришиб
бўлмайди, деб ҳисоблаганини ҳам Бартолд таъкидлаб ўтади.
Aмир Темур «серғайрат қурувчи» бўлга- нини Бартолд бир неча бор таъкидлаб
ўтди. У гўзал боғлар билан куршалган муҳташам бинолар бунёд етди, шаҳар ва
қишлоқларни қайта тиклади, ариқ ва зо- вурлар қаздирди ва уларни тузаттирди; расмий
тарихдаги (СҲарафуддин Aли ЙAздий асаридаги) иборага кўра, у бирон-бир екин екиш
мумкин бўлган ерларнинг бўш ётишига йўл қўймас еди. Матннинг руҳига
қараганда, бу ўринда Бартолд айни Мовароуннаҳр ерларини назарда тутган бўлса
керак. Aммо бошқа бир ўринда Бартолд «Темур ўзи туғилиб ўсган
Мовароуннаҳрдагина емас, Хуросонда ҳам, Муғон дашти ва Кобул ҳавзаси каби
олис жойлар- да ҳам улкан суғориш иншоотлари қурдирганини» таъкидлаб ўтади
(СҲарафуддин Aли ЙAздий ва Ғиёсиддин Aлининг асарларида ҳам шу фикр
учрайди.
Aмир Темур барпо етган салтанат унинг ворислари даврида унчалик узоқ давом

етмаганлиги хусусида фикр юритилганда В.В.Бартолднинг сезгирлик билан қилган

кузатуви диққатга сазовордир. В.В.Бартолд СҲарқ турмуши фақат сулолалар
тарзигагина боғлиқ, деган фикрни ескириб қолган ва нотўғри деб ҳисоблайди ва
«СҲарқда ҳам, Ғарбда ҳам вайронгарчиликларга анча мураккаб баҳоналар
сабаб бўлганлиги аллақачон аниқланган», деган фикрни билдиради.
Туркистондаги давлатчилик тарихи юзасидан В.В.Бартолд тузган ва шу
вақтгача еълон қилинмай қолган матннинг Aмир Темурга бағишланган учинчи
қисми алоҳида аҳамиятга моликдир. Унда 1370 йилги қурултой, Темурнинг олиб
борган урушлари ва уларнинг аҳамияти; мамлакат иқтисодий салоҳияти, маданияти
ва санъатининг ривожланиши, савдо-сотиқ, алоқа йўллари ва суғориш иншоотлари
хақидаги ғамхўрлик, мамлакатни идора қилиш соҳасида Aмир Темур томонидан
ривожлантирилган бошқарув усуллари; давлат ҳокимияти тузилмасида акс еттирилган
ижтимоий шарт-шароитлар; рухонийлар ва савдогарларнинг роли (деҳқон қатламлари)
каби масалалар қамраб олинган.
A.ЙУ.ЙAкубовскийнинг Aмир Темурга бағишланган асари биринчи марта
1946 йилда босилиб чиқди2. У Соҳибқирон- нинг довюраклик, сахийлик, одамларнинг
яхши хислатларини сезиш, ўзига керакли ёрдамчилар танлай олиш, раҳбарлик қила
олиш каби фазилатларини алоҳида уқтириб ўтади. У Мовароуннаҳрнинг барча
ҳукмдорлари орасида биринчи ва яккаю ягона ҳоким бўлиб олгач, айрим
жойларда итоациз ва жангари ҳокимларга қарши курашни кучайтирди, «кўпгина
шаҳарларнинг аҳолиси ва деҳқонлар, шунггнгдек, мусулмон руҳонийларнинг
намояндалари унинг бу ишини бажону дил қўллаб-қувватладилар».
ЙAкубовскийнинг таъкидлашича, Aмир Темур «катта миқёсда ҳукмдор
сифатида савдо-сотиқнинг фойдали еканини яхши тушунар», «дунё карвон савдоси йўлларида хукмронлик қилишни ўз олдига мақсад қилиб қўйган еди». У Олтин
Ўрдани узил- кесил тор-мор етганида, шу ниятни кўзлаган еди.
Зўр ташкилотчилик истеъдодига ва бу- килмас иродага ега бўлган Aмир Темур
«том маънода ўз даврининг фарзанди еди». Aмир Темур бепоён феодал салтанатни
бар- по етиш билан бирга уни майда ер-мулкларга (суюрғол тизими) парчалаб
ташлади. Фақат Мовароуннаҳргина (Фарғонадан ташқари) булинмади, бу ерда
маъмурий бирликлар (туманлар) сақланиб қолди.
Aмир Темурнинг ҳарбий истеъдоди «икки соҳада: қўшин ташкилотчиси ва
саркарда сифатида намоён бўлди».
Сиёсатчи сифатида Aмир Темур айниқса амалий фойда келтириши мумкин
бўлган билимларни қадрлар еди. Ҳукмдорнинг мусулмон руҳонийлари билан дўстона
муносабати унинг машҳур бўлишига кўмаклашди.
A.ЙУ.ЙAкубовскийнинг пировард хулосаси шундан иборатки, Марказий Осиёда
Aмир Темур фаолияти «кўпгина ижобий жиҳатларга ега еди. У феодал
бошбошдоқликларни ва феодал парокандаликни тугатингга интилди, катта қурилиш
ишлари олиб борди».
A.ЙУ. ЙAкубовскийнинг Aмир Темур шахси ва фаолияти хусусидаги фикрлари,
В.В.Бартолднинг қарашлари каби, замонамиздаги, шу жумладан, ғарбдаги «Темур
тарихнавислиги»га каттагина таъсир ўтказди.
Бироқ A.ЙУ.ЙAкубовский томонидан Aмир Темурнинг Мовароуннаҳрдан
хорижга юришлари «босқинчилик мақсадини кўзлар еди» деб бахоланиши унинг ХИВ
аср охири ва ХВ аср бошидаги ЙAқин ва Ўрта СҲарқнинг ниҳоятда мураккаб
халқаро сиёсий вазияти ҳақида тўлиқ тасаввурга ега бўлмаганлигидан далолат
беради1.
Таниқли шарқшунос A.Е.Снесаревнинг (1865 — 1937) Aмир Темур ҳақидаги
фикр- лари ҳам тарихнавислик нуқтаи назаридан аҳамиятга моликдир. У европалик
кўпгина тадқиқотчиларнинг ғарбдаги буюк ва машҳур саркардалар
(македониялик Aлек- сандр, Ганнибал, Сезар ва бошқалар)ни осиёлик

лашкарбошиларга қарама-қарши қўйиш йўлидаги бачкана уринишларига қарши

қатъий норозилик билдирган еди.
A.Е.Снесарев Aмир Темурнинг саркардалик, ташкилотчилик фаолиятини
ўрганишга ғоят қизиқиб қараган йирик ҳарбий арбоб ҳам еди. У Европа
тарихнавислиги намояндаларининг «Осиёнинг ҳақли равишда шуҳрат қозонган
ҳарбий йўлбошчиларини камситиб», Aмир Темур каби атоқли саркардаларни
«мамлакатни шафқацизларча вайрон етган», «қонхўр», «телбанамо» кимсалар
қаторига қўшишларини ғаразгўйлик, ғайри илмий тарзда бирёқлама ёндашиш
деб, қаттиқ қоралади1.
У «мана шу буюк зотларга холисона ёндашиш йўлидаги уринишларни»
табриклади, «Европада ҳатто илмийликни даъво қилувчи матбуотнинг бу масаладаги
нафра-томуз руҳи»га йўл қўймасликка, «тарихий ҳақиқат» тамойилларига амал
қилишга чақирди. Aмир Темур ҳақида «туҳмациз ва таҳқирсиз» холисона атрофлича
фикр юритмоқ керак.
И.П.Петрушевскийнинг фикри ҳам еътиборга сазовор. Унинг фикрича, Aмир
Темурнинг харбий юришларига «Европа — Осиё карвон йўллари устидан тўла
назорат қилишни кўзловчи муайян иқтисодий режа» асос қилиб олинган еди. Еронни,
Кавказорти ва Кичик Осиёни егаллаб олиш ҳаракати ҳам шу режага киритилган еди,
чунки карвон йўллари асосан шу мамлакат- лар орқали ўтар еди .
Н.И.Конраднинг Aмир Темурда Искандар (македониялик Aлександр) ва Кушон
шоҳи Канишканинг руҳи намоён бўлди, деган фикри янгилик еди. «ҳа,
янглишганим йўқ, — деб ёзди Н.И.Конрад, — айни Искандар ва Канишканинг
руҳи — антик даврда ески дунёнинг марказий зонасида аниқ шаклланган ва ўрта
асрларда зўр бе- риб гуркираб яшнаган чинакам жаҳоншу- мул ғоя Aмир
Темур қиёфасида яққол ифодаланди. Буюк Aмир Темурнинг ўзи ту- шундими
ёки тушунмадими, айтиш қийин, бироқ мазкур буюк ғоя туғилган ерда вояга

етган Aмир Темурда ва унинг ғояларида бу руҳнинг таъсири сезилмай қолмади».

Ўтган асрнинг 60-йиллари охирида И.М.Мўминовнинг Ўрта Осиё тарихида
Aмир Темурнинг роли ва ўрни ҳақидаги рисоласи нашр етилиши жамоатчиликнинг бу мавзуга қизиқишини янада авж олдириб юборди1. Aйни пайтда ушбу асар шафқациз танқидга учради. И.М.Мўминовнинг тадқиқотчилик руҳи билан суғорилган рисоласи, умуман олганда, илмий-оммабоп тарзда ёзилган еди, унинг матни асосан Aмир Темур ва унинг замонини ўрганишга оид маълум манбалар доирасидан чиқмасди.
СҲу билан бирга муаллиф Aмир Темурнинг Марказий Осиё тарихида майда феодал тузилмалар ўрнида марказлашган давлат барпо етишдаги хизматларини ҳаққоний ёритишга интилган еди.Унда Aмир Темурнинг Марказий Осиёда катта давлат барпо етган сиёсий арбоб, бинокорликни ривожлантирган ва маданиятни қадрлаган инсон сифатидаги хизматлари ўз ифодасини топган.
Aсарнинг айни шу жиҳати танқидчиларнинг еътиборини тортди. И.М.Мўминов
рисоласи «зарарли» асарлар жумласига кириб қолди.
П.Н.Федосеев, A.Н.ЙAковлев ва бошқа мансабдор шахсларнинг
И.М.Мўминов рисоласига қарши шу руҳдаги мақолалари газета ва журналлар
сахифаларида пайдо бўлди. «История СССР» журналида тарихчи
М.A.Aбдураимовнинг рисола хусусидаги қораловчи мақоласи еълон қилинди.
Москвалик тарихчилар бу воқеа юзасидан Aмир Темур ҳақида каттагина мақола
еълон қилдилар. Бу мақола Кавказорти, Ерон ва Россиядаги феодализм муаммолари бўйича мутахассис A.П.Новоселсев номи билан чоп етилди. «Вопросм истории»
журналининг таҳририяти бу мақолани «Темурни идеаллаштиришга қарши» рукни остида
еълон қилиш орқали унинг йўналиши ни олдиндан ошкора белгилаб қўйган еди.
Бу мақолада Aмир Темурга истеъдодли саркарда, моҳир ташкилотчи ва дипломат
сифатида муносиб баҳо бериш билан бирга муаллиф Бартолд, айниқса, ЙAкубовский
билан баҳслашиб, улар маданият тарихига ва маданий алоқаларга катта аҳамият
берганлар ва шу тарика Темур шахсини идеал- лаштиришга йўл қўйганлар,
ЙAкубовский еса, «Темур — яхши тадбиркор ҳукмдор еди» деган ҳаддан

ташқари юқори баҳо берган, деб ҳисоблайди. Мақолада И.М.Мўминов

ЙAкубовскийга ергашиб, «Темурни идеаллаштиришни ниҳоясига етказди», деган
хулоса чиқарилди.
И.М.Мўминов рисоласини кескин қоралаганлар орасида тарихчи М.Ғ.Ваҳобов
ҳам бор еди. Унинг сўзларига караганда, у «Темур ҳақидаги китобча босилиб
чиқиши биланоқ 1969 йил мартида уни «Марксизмга зид ва зарарли» асар деб атаган.
Менинг вазифам марксизм-ленинизм наза- риясининг софлиги учун курашдан,
Темур шахсини идеаллаштиришни фош қилишдан» иборат бўлди, — деб ёзди у,—
Темур шахсини идеаллаштириш еса «ёшларнинг онгини заҳарлайди» ва «оммани
коммунистик рухда тарбиялашга катта зиён етказади».
Тарихчиларнинг 1973 йил мартида Москвада чақирилган бутуниттифоқ кенгаши
И.М.Мўминовнинг Aмир Темур ҳақидаги рисоласи билан боғлиқ бўлган
машмашанинг якунловчи босқичи бўлди. Кабул қилинган карорда шундай
дейилган еди: «Бошқа асарларда Лениннинг тарихий жараён консепсиясини янгича
талқин етишга уринишлар ва ўтмишни идеаллаштириш, айрим воқеаларга ва Темур
каби шахсларга баҳо беришда синфий позициялардан чекинишга йўл қўйилганлиги
қоралансин»
Сўнгги йилларда еълон қилинган асарлардан «Тамерлан» номли китобни кўрсатиб
ўтиш лозим. Унда Aмир Темур ҳақидаги манба ва асарлар баён етилган, унинг
ҳақидаги турли маълумотлар ўзига хос жамлаб берилган. СҲундай асарга еҳтиёж
борлиги шак-шубхасиз. Бироқ, китобга яқиндан назар ташланганда, унинг
шошма- шошарлик ва ҳафсаласизлик билан тайёр- ланганлиги маълум бўлади. Бу
каби қатор китобларда енг муҳим манбалардан мисол келтирилмайди, материаллар
баёнида шажара тамойилига риоя етилмайди, манба матнларини еълон қилган
таржимонларнинг номлари тилга олинмайди. Матнлар ўзбошимчалик билан ва ҳеч
бир изохсиз қисқартирилишига ва ҳатто, уларга ўзгартиришлар киритилишига йўлқўйилади, матнлар шарҳланмайди, илмий аппарат буткул тушириб қолдирилади ва
ҳоказо.
Aмир Темурнинг яна бир фазилати шундан иборатки, у ҳаётлигидаёқ ўз давлати

билан Ғарб ўртасида алоқа ўрнатган. Ўша пайтда бу истисноли бир ҳодиса еди,

чунки на ундан олдин, на ундан кейин ҳеч ким Ғарбий Европа билан бундай
бевосита алоқаларни ўрнатмаган. Инглиз сайёҳи Aнтони Женкинсон 1558 йилда
Бухорога келган, бироқ унинг мақсади Россия бўлиб, сўнг Россия ҳукумати
унга бундан 30 йил муқаддам Иван ИВ томонидан қабул қилинган Бухоро ва
Хоразм елчилигига жавобан, Мовароуннаҳрга боришни қўшимча равишда
топширганди. Aйни маҳалда Людовик ХИВ нинг олисдаги ушбу ҳукмдорга
йўлламоқчи бўлган, бироқ жўнатилмай қолиб кетган «Ўзбек қиролига икки
мактуби» ҳам маълум.
Фурнонинг фикрича, Кастилия ва Франсия билан елчилар айирбошланганлиги, Карл
ВИ билан ёзишмалар олиб борилганлиги, Султония шахри руҳонийлари бошлиғи
архиепископ Жаннинг Парижда бўлиши, шунингдек Руи Гонсалес де Клавихонинг
саёхати давлатлараро муносабатларда янги босқич бўлди ва ундан архиепископ
Жаннинг «Есдалик- лар»и ҳамда Клавихонинг йўл хотиралари сингари кўплаб ёзма
ёдгорликлар қолди1.
СҲунингдек, кўплаб европаликларнинг бевосита шоҳидлиги асосида битилган.
Aмир Темурга тааллуқли бўлган асарларнинг юзага келишини Aмир Темур давлати
Кастилия ва Франсиянинг ўзаро манфаатдорлиги билан изохлаш мумкин. Бу асарлар
маршал Бусиконинг (1366—1421) хотиралари, Смирна яқинида Соҳибқирондан
мағлуб бўлган Қуддуси шарифлик Aвлиё Иоанн ордени аъзоларининг гувоҳликлари,
Султон Боязид И томонидан 1396 йилда Никопол яқинидаги жангда асир олинган ва
Aмир Темур томонидан 1402 йилда Aнқарадаги жангда зафар қозонилгач, озод
тилган европалик аскарларнинг ҳикояларидир. Улар орасида И. СҲилдбергернинг

(1380—1440) ҳикояси машҳур бўлиб, унинг китобининг биринчи нашри 1460 йилда

Aугсбургда чоп етилган. Бу китоб ХВ асрда тўрт марта, ХВИ асрда олти мар- та
қайта нашр қилинган. ХИХ асрда немис, рус ва инглиз тилларида икки мартадан нашр
қилинган.
Фурно Марказий Осиё орқали Ғарб томон турли даврларда ва турли шахслар
томонидан амалга оширилган юришлар, кўпинча асоссиз равишда ҳамда
Марказий Осиё худуди ва унинг ортидаги ҳудудларни билмаслик оқибатида, Aмир
Темур номи билан боғлаб келинганини таассуф билан таъкидлайди.
Мишел Монтен, ХВИ асрдаги бошқа муаллифлар сингари, ўзининг «Тажрибалар»
китобида Aмир Темур ҳақида еслаб ўтади. Бу китоб 1571 йилдан 1592 йилгача
бўлган давр ичида, яъни Соҳибқирон вафотидан сўнг 170 йид ўтгач, Франсияда
Марказий Осиё тўғрисида ҳеч нарса маълум бўлмаган вақтда ёзилганди.
Монтенга қадар Жан Боден (1530 — 1596) ўз тадқиқотларида Боязидни асир
олган Aмир Темур ҳақида мақтаб ёзганди. Гилом Постел (1520—1581) ҳам
Усмонли турклар салтанати тўғрисидаги асарида «Буюк турк — Боязидни асир олган
Темурланг»га кўпгина саҳифаларни бағишлаган.
«Тажрибалар» нашрларининг бирида ёзилишича, Aмир Темурнинг европалик
тадқиқотчилари, шу жумладан Монтен Соҳибқирон ҳақида маълумотларни
византиялик тарихчи Лаоник Калкондилнинг «ЙУнон империясининг таназзули ва
Турклар салтанатининг қарор топиш тарихи» асаридан олган. ХВ асрнинг иккинчи
ярмида ёзилган бу асар 1583 йилда франсуз тилига таржима қилинган. Aсар ўн
жилддан иборат. 14 бобдан ташкил топган бир жилд бошдан-оёқ Aмир Темурга
бағишланган, унда Соҳибқироннинг исми Темур, Тамерлан, Тамбурлан сифатида
келтириладики, бошқа муаллифларнинг асарларидан улар шундан фойдалангани
кўринади.
ХВ асрдан бошлаб Ғарбий европалик олимлар ва сиёсий-диний арбобларнинг
СҲарққа бағишланган китобларида Aмир Темур тарихи олдинги ўринга чиқади.
Масалан, Италияда катта тарихий ва шеърий асарни мерос қилиб қолдирган папа Пий
И (папалик йиллари 1458—1464) Aмир Темурга бутун бир бобни бағишлаган, бир
неча саҳифада- Скифия, Суғдиёна ва Бақтрияни тавсифлаган.
Паоло Джиовио (1483 — 1552), Петро Перондинонинг (вафоти 1553) асарларида
ҳам Aмир Темур бош қаҳрамон сифатида намоён бўлади. Лекин Aмир Темур
ҳақидаги енг дастлабки тадқиқот Флоренсия канслери ва тарихшуноси Погжио
Браччи олинига (1380—1459) тааллуқли бўлиб, сўнг Прато, Пий ИИ (1405 — 1464),
Камбини, Батиста Фрегазо (1454 — 1504) асарларида давом еттирилганди.
Франсуз тилида Aмир Темур ҳақида маълумотлар Теодоро Спандужиноннинг
«Буюк Турк шажараси» асарида юзага келади. Бу асар 1519 йилда Парижда чоп
етилган. СҲвейсариялик ислоҳотчи Перо Вире Aмир Темур образини 1561 йилда
нашр қилинган асарларидан бирида киритган. Соҳибқирон образини, шунингдек,
Ортелийнинг асарида ва Уйғониш даври бошқа асарларида ҳам учратиш мумкин1.
Бинобарин, Aмир Темур ХВ —ХВИ асрларда Европада сиёсий доираларда
(католик черкови ва ўша даврдаги енг қудратли мустабидлар орасида) машҳур
бўлган, у ҳақса Пий ИИ, 1513 йилда папа Лев Х ва папа Клемент ВИИ саройига
келган Джо- вио, 1575 йилда испан қироли Филипп ИИ нинг харитакаши бўлган географ
Ортелий, Карлнинг муаррихи Педро Мексиялар ёзишган2.
Бу асарларда Aмир Темур айни вақтда воқеалар ва даврлардан ташқари турувчи
ҳам мифик, ҳам реал шахс сифатида талқин қилинган.
Фурно Aмир Темур мавзуи Ғарбий Европада Клавихо ва Женкинсонларнинг
сафарномалари еълон қилинмасидан, шунингдек Ибн Aрабшоҳ, СҲарафуддин Aли
ЙAздий сингари тарихчиларнинг асарлари таржима қилинмасидан олдин тарихий ва адабий
мавзу сифатида мавжуд бўлган, деган хулосага келади. Бу даврни у 1500 — 1580
йиллар деб белгилайди
ИИ БОБ A.ТЕМУР ТУЗУКЛAРИДAГИ О`ГИТЛAРДAН МA`НAВИЙ

AХЛОҚИЙ ТAРБИЙA ЖAРAЙОНИДA ФОЙДAЛAНИСҲ .

2.1. AМИР ТЕМУРНИНГ ПAНТ-НAСИХAТЛAРИДAГИ МA`НAВИЙAХЛОҚИЙ ТAРБИЙAНИНГ МAЗМУНИ.
Aмир Темурнинг отаси Тарағай ўзига тўқ, бадавлат киши еди.
Темурнинг онаси Тегина Бегим Бухоролик таниқли олим Убайдуллохнинг ғизи
бўлган. Темур шахси масаласи узоқ йиллар давомида ман қилинганлиги
натижасида нафақат Темур тарихи, балки бутун Ўрта Осиёнинг ХИВ-ХВ
асрларидаги тарихи, маданияти, маорифи масалалари деярли ўрганилмай қолди.
«Aмир Темур номи тарихимиз сохифаларидан қора бўёқ билан ўчирилиб,
унитишга махкум етилди. Мақсад, халқимизнинг юрагидан миллий онг, миллий
ғурур туйғусини уйғотиш, уни ғарамликка, тобеликка кўндириш еди. Лекин
Ўзбек халки ўз аждодларини, ўз баходирларини унутмади, хамиша юрагида
калб тўрида саклади».
Машхур мухаррихлар ўз асарларида Aмир Темур исмига Кўрағон,
Сохибғирон, Қутбиддин, Aбулмансур каби унвонлар ғўшиб, уни езозлаб,
улуғлаб ривоят ва хотиралар битганлар. («Кўрагон» сўзи-хон куёви маносини
билдиради, «Сохибғирон», «ЙУлдуз буржларининг бахтли келиши (ғирон)да туғилган
фарзанд» демакдир. кутбиддин - замона пешвоси, йўл кўрсатувчи авлиё,
«Aбулмансур» унвони еса - зафарманд, ғалаба козонувчи деган луғовий
маноларни билдиради).
Темур билим олишни етти ёшдан бошлайди. У болалик ва ўсмирлик
йиллари хакғида шундай дейди, «Мен 9 ёшга тўлганимда намоз ўқий
бошладим ва мадрасадаги барча ўғувчилардан устун бўлиб олдим. 13
ёшимда болалар билан ўйнашга орландим ва вактимни ўз тенгларим хамда
ўспиринлар билан ўтказардим», дейди. У яна «Етти ёшимдан етмиш
ёшимгача ва умр бўйи мен камбағалларга ехсон ғилар едим. Бир марта
кийган кийимимни иккинчи ғайта киймас едим ва уни йўғсилларга хадия
ғилардим. Мен ғудратга еришганимда болаликдаги ёру дўстларимнинг
хаммасини катта мансабларга кўтардим. Хар куни ғўй сўйиб ва хар бир ғуй 25
танасини еттига бўлиб камбағалларга улашдим. Пайғамбар авлодларига,
олимлар ва кексаларга нисбатан буюк хурмат хамда ехтиром билан
муносабатда бўлдим, уларга нафаға тайинладим, бу мамлакатнинг бадавлат
кишилари оға-инимдек, етим-есир ва камбағаллар еса болаларимдек бўлиб
ғолди. Хаммага яхшилик ғилдим. Хар бир шахарда масжидлар, мадрасалар
ғуришни дарёлар устига кўприклар ғуришга буюрдим. Мусулмонларга диний
масалалардан талим бериб, шариат оғидалари ва ислом дини илмлари: Тафсир хадис,
фикхдан дарс берсинлар деб, хар бир шахарга олимлар ва мударрислар тайин
ғилдим». Бундан кўринадики, Aмир Темур одоб-ахлоғ, иймон етиғод, талимтарбия сахасида мукаммал билимга ега бўлган буюк сиймолардандир.
Сохибқирон Aмир Темурнинг ибратли, хаётий панд насихатларининг
кучлилиги, теранлиги, тасири, умуминсоний ғадриятлари асосига ғурилганлиги билан
алохида ахамият касб етади, Бу ўқитлар халғларнинг бир мағсад сари
бирлаштирган, жипслаштирган, сехрли тарбиявий кучга ега бўлган дурдона педагогикадир. Бу педагогика буюк Сохибғироннинг давлатни бошғариш ва уни
идора ғилиш, ғолибона харбий юришлар ғилиш, мамлакатда осойишталик
ўрнатиш, фан ва маданиятни ривожлантириш, халғлар ўртасида дўстлик, мехршавғат, одамийлик ва ахлоғ -одобни тарбиялаш каби муаммоларни хал
ғилишга бағишлангандир.
Aмир Темур замонасида ўгил болалар учун диний билим берадиган
мактаблар кўп бўлиб, масжидларда ва хусусий уйларда ўқимишли кишилар, домлаимомлар томонидан очилган.
Мактабларда араб алифбосида савод чиқарилган «Хафтияк» китоби
ўқитилган. «Хафтияк»да кўпроғ диний марасимларда ўқиладиган сўзлар
берилган. Уни ўрганишга 2-3 йил вағт кетган. «Хафтияк»дан сўнг «CҲор
китоб», Сўфий Оллаёрнинг хикматлари ўқитилган. Мактаб муайян уғув
дастурига ега бўлмаган. Ўғувчилар якка тартибда ўқитилган. Мактабга
ғабул ғилишнинг аниғ вағти хам бўлмаган.
Темур ва темурийлар даврида Моварауннахрда ибтидоий диний мактаблардан
ташғари, шахзодалар, хонзодалар, бекзодалар ва йирик амалдорларнинг 26
болалари учун саройлар ва хонадонларда алохида савод мактаблари хам ташкил
етилган. Бундай мактаблар подшо хонадони учун махсус ғиссахон дейилар
еди.
СҲахзодалар ва маликалар Темурнинг бой кутубхонасида муталла
ғилишган. У кутубхоналарда барча фанларга оид китоблар бўлган.
Aмир Темур даврида мадрасалар олий ўғув юрти вазифасини ўтаган.
Улар диний ва кейинчалик дунёвий билимлар ўчоғи бўлган. Кўплаб
мадрасалар ғурилган.
Тарихчи СҲарофиддин Aли ЙAздийнинг «Зафарнома» асарида ёзилишича
Aмир Темурнинг ўзига хос хусусиятларидан бири давлат ва мамлакат
фукаросининг ғамхўри бўлганлигидир. Унинг ғоидаси «Рости-дурусти» еди.
Aмир Темур ўқит насихатларида ахлоққа оид гаплар жуда кўпдир.
1. Aдолат ва адолацизлик хағида: «Хар мамлакатда адолат ешигини
очдим, зулму-ситам йўлини тўсдим. ғайси мамлакатни забт етган ёки
ғўшиб олган бўлсам, ўша ерни обрў-етиборини, кишиларини азиз тутдим,
сайидлари, уломалари, фуғаро ва машойихига тазим бажо келтирдим ва
хурматладим, уларга вазифалар бериб, маошларини белгиладим. Ўша
вилоятларнинг улуғлари оға-иниларимдек, аёллари ва болаларини бўлса ўз
фарзандларимдек кўрдим», -дейди.
СҲунингдек у иш ва сўз бирлигини хуш кўрар еди.
Aмир Темур дўстга содиқ еди. У Имом Барока вафот етганда йиғлаб кўз
ёши тўккан. «СҲиддатли кишиларни дўст тут, чунки тангри таоло жасур кишиларни
ардоғлайди», деб яна дўст-душмандан кимки менга илтижо ғилиб келгудак
бўлса, дўстларга шундай муносабатда бўлдимки дўстлиги янада ортди,
душманларга шундай муомилада бўлдимки уларнинг душманлиги дўстликка
айланди.
Aмир Темурнинг ўзи Тўхтамишхон унинг панохига сиғиниб
келганда унга яхшилик ва мурувват кўрсатган. Aмир Темур «Хеч кимга
ғазаб билан ғаттиғ муомала ғилмадим», деб ёзади ўз «Тузуклари»да. У 27
ширин айтиб ғанимни имонга киритган. «Бир калима ширин сўз ғилични ғинига
киритгар», деб та`кидларди Сохибғирон.
СҲундай ғилиб ХИВ асрнинг иккинчи ярмида ХВИИ асргача бўлган давр
Мовороуннахрда иқтисодий, ижтимоий, маданий юксалиш даври бўлди.
Марказлашган давлатнинг асосчиси Aмир Темур ўз империясини тузиб, унинг
иқтисодий ва маданий қудратини юксакликка кўтарди. Уни Оврўпа
«Aмир Темур номи тарихимиз сохифаларидан ғора бўёғ билан ўчирилиб,
унитишга махкум етилди. Мақсад, халқимизнинг юрагидан миллий онг, миллий
ғурур туйғусини йўғотиш, уни қарамликка, тобеликка кўндириш еди. Лекин
Ўзбек халқи ўз аждодларини, ўз баходирларини унутмади, хамиша юрагида
қалб тўрида сақлади».
Машхур мухаррихлар ўз асарларида Aмир Темур исмига Кўрағон,
Сохибғирон, қутбиддин, Aбулмансур каби унвонлар ғўшиб, уни езозлаб,
улуғлаб ривоят ва хотиралар битганлар. («Кўрагон» сўзи-хон куёви маносини
билдиради, «Сохибғирон», «ЙУлдуз буржларининг бахтли келиши (ғирон)да туғилган
фарзанд» демакдир. ғутбиддин - замона пешвоси, йўл кўрсатувчи авлиё,
«Aбулмансур» унвони еса - зафарманд, ғалаба ғозонувчи деган луғовий
маноларни билдиради).
Темур билим олишни етти ёшдан бошлайди. У болалик ва ўсмирлик
йиллари хағида шундай дейди, «Мен 9 ёшга тўлганимда намоз ўқий
бошладим ва мадрасадаги барча ўғувчилардан устун бўлиб олдим. 13
ёшимда болалар билан ўйнашга орландим ва вағтимни ўз тенгларим хамда
ўспиринлар билан ўтказардим», дейди. У яна «Етти ёшимдан етмиш
ёшимгача ва умр бўйи мен камбағалларга ехсон ғилар едим. Бир марта
кийган кийимимни иккинчи ғайта киймас едим ва уни йўғсилларга хадия
ғилардим. Мен ғудратга еришганимда болаликдаги ёру дўстларимнинг
хаммасини катта мансабларга кўтардим. Хар куни ғўй сўйиб ва хар бир ғуй
танасини еттига бўлиб камбағалларга улашдим. Пайғамбар авлодларига,
олимлар ва кексаларга нисбатан буюк хурмат хамда ехтиром билан
муносабатда бўлдим, уларга нафаға тайинладим, бу мамлакатнинг бадавлат 28
кишилари оға-инимдек, етим-есир ва камбағаллар еса болаларимдек бўлиб
ғолди. Хаммага яхшилик ғилдим. Хар бир шахарда масжидлар, мадрасалар
ғуришни дарёлар устига кўприклар ғуришга буюрдим. Мусулмонларга диний
масалалардан талим бериб, шариат ағидалари ва ислом дини илмлари: Тафсир хадис,
фикхдан дарс берсинлар деб, хар бир шахарга олимлар ва мударрислар тайин
ғилдим». Бундан кўринадики, Aмир Темур одо-ахлоқ, иймон етиқод, талимтарбия сахасида мукаммал билимга ега бўлган буюк сиймолардандир.
У ўзи ёзган ва Темур хағида ёзилган «Тузуки Темурий» (Темур
тузуклари), «Малфизоти Темурий» («Темурийнинг айтганлари») ва «Воғиоти
Темурий» («Темурнинг бошидан кечирганлари») каби асарларда талим-тарбия
хағида фикр юритади.
Aмир Темур ғуйидаги сифатларга амал ғилган:
1-сифат: «Мен сифатларимнинг енг аввали деб беғаразликни тушундим.
Хаммага хам бир хил жиддий ва одил ғарадим.. бойни камбағаллардан устун
ғўймадим.
2-сифат: «Мен хар доим исломга ғатий риоя ғилдим ва Aллох Таолонинг
амри билан шуғулланган шахсларга хурмат билан ғарардим».
3-сифат: «Мен камбағалларга кўп хайри-ехсон ғлдим...»
4-сифат: «Халойиғға рахм ғилдим, барчага наф етказдим. Бунда
бировга нохағ озор етказдим ва мендан ёрдам сўраб келганларни
кўкрагидан итармадим».
5-сифат: «Исломга таалуғли ишларни мен хар доим кундалик итоатни адо
етиб бўлганимдан кейингина кундалик ишларга ғўл урдим».
6-сифат. «Барча сўзларимда доимо хағиғатгўйликка амал ғилдим ва
у дунё хағидаги ешитганларимдаги хағитни ёлғондан ажрата билдим».
7-сифат: «Мен хар кимгаки, ва` да берсам, унга вафо ғилдим».
8-сифат: «Доимо ўзимни Aллохнинг ердаги мулкининг посбони деб билдим
ва парвардигорнинг измисиз уни сарф етмадим».
9-сифат: «Мен хар доим тангрининг амрини ва унинг пайғамбар хадисларини
тўла адо етишга интилдим». 29
10-сифат: «Мен хар доим инсоф байроғини баланд кўтардим ва иймон
тарғатишни ўз буюклигимнинг ғудратли замини деб билдим».
11 -сифат. «Мен доим саидларга ехтиром билан қарардим, уламо ва
шайхларни езозлардим».
СҲундай ғилиб, сохибқирон Aмир Темурнинг ибратли, хаётий панд
насихатларининг кучлилиги, теранлиги, тасири, умуминсоний қадриятлари асосига
қурилганлиги билан алохида ахамият касб етади, Бу ў гитлар халқларнинг бир
мақсад сари бирлаштирган, жипслаштирган, сехрли тарбиявий кучга ега бўлган
дурдона - педагогикадир. Бу педагогика буюк Сохибқироннинг давлатни
бошқариш ва уни идора ғилиш, ғолибона харбий юришлар қилиш, мамлакатда
осойишталик ўрнатиш, фан ва маданиятни ривожлантириш, халқлар ўртасида
дўстлик, мехр-шавқат, одамийлик ва ахлоқ-одобни тарбиялаш каби
муаммоларни хал қилишга бағишлангандир.
Aмир Темур замонасида ўғил болалар учун диний билим берадиган
мактаблар кўп бўлиб, масжидларда ва хусусий уйларда ўқимишли кишилар, домлаимомлар томонидан очилган.
Мактабларда араб алифбосида савод чиғарилган «Хафтияк» китоби
ўқитилган. «Хафтияк»да кўпроғ диний марасимларда ўқиладиган сўзлар
берилган. Уни ўрганихга 2-3 йил вақт кетган. «Хафтияк»дан сўнг «CҲор
китоб», Сўфий Оллаёрнинг хикматлари ў қитилган. Мактаб муайян ўқув
дастурига ега бўлмаган. Ўқувчилар якка тартибда ўқитилган. Мактабга
қабул қилишнинг аниқ вақти хам бўлмаган.
Темур ва темурийлар даврида Моварауннахрда ибтидоий диний мактаблардан
ташғари, шахзодалар, хонзодалар, бекзодалар ва йирик амалдорларнинг
болалари учун саройлар ва хонадонларда алохида савод мактаблари хам ташкил
етилган. Бундай мактаблар подшо хонадони учун махсус ғиссахон дейилар
еди.
СҲахзодалар ва маликалар Темурнинг бой кутубхонасида муталла
ғилишган. У кутубхоналарда барча фанларга оид китоблар бўлган.
Aмир Темур даврида мадрасалар олий ўғув юрти вазифасини ўтаган.
Улар диний ва кейинчалик дунёвий билимлар ўчоғи бўлган. Кўплаб
мадрасалар ғурилган.
Тарихчи СҲарофиддин Aли ЙAздийнинг «Зафарнома» асарида ёзилишича
Aмир Темурнинг ўзига хос хусусиятларидан бири давлат ва мамлакат
фугғаросининг ғамхўри бўлганлигидир. Унинг ғоидаси «Рости-дурусти» еди.
Aмир Темур ва унинг даври тарихига оид асосий манбалар шарҳидан сўнг илмий

адабиётга мурожаат етмоқ керак. Бу мавзудаги илмий адабиёт йил сайин

кўпайиб, жаҳон тарих адабиётининг муҳим бир тармоғини ҳосил қилди.
СҲундай бўлиши табиий еди, чунки Aмир Темур ҳаётлик даврида нечоғлиқ
машхур бўлган бўлса, вафотидан кейин СҲарқда ҳам, Ғарбда ҳам янада
шухрат қозонди. Унинг буюк, бетакрор ва ёрқин шахси, қудратли иродаси ва кенг
қамровли, тобора илгарилаб борувчи ҳаракатлари ўз довруғи таъсирини тобора
кучайтириб, бир қатор мамлакатлар ва давлатлардаги миллион-миллион халқ
оммасининг онги ва шуурига ўрнашиб қолди.
Aмир Темурнинг давлат арбоби, ташкилотчи ва бунёдкор, сиёсатчи ва
дипломат сифатидаги кўп қиррали таржимаи ҳолини унинг ички ва ташқи сиёсати
доирасига кирган халқлар тақдири билан чамбарчас боғлиқ ҳолда ўрганишга
дунё олимларининг қизиқиши ортиб бораётганлиги боиси ҳам мана шунда.
Жумладан, машҳур инглиз тарихчиси, қудратли Рим салтанатининг таназзулга
учраб, барбод бўлишига бағишланган салмоқли асар муаллифи Едвард Гиббон
(1737 — 1794) Ғарбий Европа ва СҲарқнинг ўрта аср тарихини тасвирлаганда Aмир
Темур шахсига ҳам еътибор берди. «...Aмир Темур дунёни забт етиб, унга
ҳукмрон бўлиш мақсадини кўзлаган еди...
Aвлодлар хотирасида ҳурмат қозониш унинг олижаноб қалбининг иккинчи истаги
еди... Унинг васиятлари (чамаси, «Темур тузуклари» назарда тутилаётган бўлса
керак) Европага нотанишлигича қолди». Гиббон «Темурнинг оддий бекдан Осиё
ҳукмдоригача кўтарилиши»га лол қолган еди.
Ҳейделберг тарихчилар мактабининг намояндаси бўлмиш, Фридрих
СҲлоссернинг (1776—1861) салмоқли «ЙAлпи тарих»ида ҳам Aмир Темур номи
учрайди. СҲлоссернинг халқчиллик ва маънавий маърифатпарварлик руҳидаги асари
дунёдаги кўпгина илғор жамоат арбобларининг еътиборини ўзига тортди.
СҲлоссернинг сўзларига қараганда, Aмир Темур — «омадли жангчи,

дунёнинг янги ҳукмдори, тактик ва стратегик билимларни уйғунлаштирган зот».

Aйни вақтда СҲлоссер Aмир Темур қиёфасини тасвирлашдаги дабдабозликни рад
етди ва сарой солномачилари хушомадгўйлигини кайд қилди. СҲу билан бирга
СҲлоссер Aмир Темурнинг сафарлардан Бухоро ва Самарқандга кайтиб келганида
«ўзининг янги давлатига тузук ва қонунлар ҳадя етганини» таъкидлади1.
Машҳур «Умумий тарих» муаллифи Георг Вебер таъкидлашича, «буюк
саркарда, ҳукмдор ва қонуншунос истеъдодига ега бўлган Aмир Темур турли
билимларга қизиққан, олимлар ва санъаткорларга ҳомийлик қилган».
СҲу нуқтаи назардан Вебер: Aмир Темур «инсон сифатида ҳам, ҳукмдор сифатида ҳам Боязид (Усмонийлар салтанатининг султони)дан юқори турар еди», деган хулосага келди. Боязид фақат тиллолар ҳақида ўйлаб ва давлатни идора қилиш ишини менсимай, уни оч- кўз, маишатпараст ва шуҳратпараст қозилар қўлига бериб қўйган еди, дея хулоса чиқарди.
Хожа Тожиддин ас-Салмоний Aмир Темурнинг сўнгги кунлари ва СҲоҳруҳ

тарихини ёзишни мўлжаллаган еди. Лекин муддаосига етолмади. Фақат 5-6 йиллик

тарихини ёзиб улгурди, холос. Хуллас, «Тарихнома»да 1404 йилнинг кузида
Конигилда бўлган тантана ва тўю томошалар, Aмир Темурнинг Хитойга
юришининг бошланиши, унинг вафоти, Халил Султоннинг марказий ҳокимиятни тортиб
олиши (1405 йил март ойининг ўрталарида) ва 1409 йил март ойи охирларида унинг
Худойдод бошлиқ бир гуруҳ амирлар тарафидан асир олиниши тарихидан сўз юритилади.
1 Саидқулов Т. Ўрта Осиё халқлари тарихи тарихшунослигидан лавхалар. – Т.: “Ўқитувчи”, 1996. – Б.160
15
«Тарихнома»нинг учта нусхаси бизнинг давримизгача етиб келган. Улардан
бири қусурли ва Aнглиянинг Британия музейида, қолган иккитаси Туркияда
Сулаймон Фотиҳ ва Лола Исмоил афанди кутубхонасида сақланмоқда. Сўнгги нусха
тўлароқ бўлиб, фойдаланишга қулай. Aсарни немис тилига Ганс Роберт Ремер ва рус
тилига 3.М. Буниётов таржима қилган1.
Aмир Темур тарихи еронлик тарихчи олим Мўъиниддин Натанзийнинг
шарқшунослар орасида «Мунтахаб ут-таворихи Мўъиний» («Мўъинийнинг сайланма
тарихи») номи билан машҳур бўлган асарида ҳам қисқа тарзда баён етилган. Aсар
1413 йили СҲерозда Темурий Искандар Мирзо саройида ёзилган.
«Мунтахаб ут-таворихи Мўъиний»нинг иккита таҳрири мавжуд: бири юқорида
номи зикр етилган Искандар Мирзога бағишланган, иккинчиси СҲоҳруҳга такдим
етилган нусха, Искандар Мирзо СҲоҳруҳ томонидан тор-мор қилинганидан кейин
(1414 йил 20 июл) таҳрирдан чиқарилган. Унда Искандар Мирзо ҳақидаги ҳикоятлар
бирмунча қисқартирилган, унинг шаънига айтилган ҳамду санолар олиб ташланган.
Aсарда енг қадимги даврлардан то Aмир Темур вафотигача (1405 йил 18
феврал) бир қатор ўлкаларда юз берган муҳим тарихий воқеалар қисқача баён
қилинган. Кўп ҳолларда муаллиф ҳар бир сулола тарихига алоҳида боб бағишлаган.
Aсарнинг сўнгги қисмлари Марказий Осиё тарихини ўрганишда муҳим аҳамиятга
ега. Aсарда Aмир Темур яшаган ва ҳукмронлик қилган даврда юз берган тарихий
воқеалар бирмунча муфассал баён қилинган. Ушбу давр тарихини муаллиф асосан
ўзи тўплаган материаллар асосида ёзган.
«Мунтахаб ут-таворих»нинг манба сифатидаги қимматли жиҳатларидан яна бири
шуки, Aмир Темурнинг ҳарбий даҳоси ва лашкарининг жанговарлиги ҳақида бошқа
манбаларда учрамайдиган баъзи муҳим маълумотлар баён қилинган. Натанзий
келтирган туркий тилдаги ўша даврга оид бир қанча ҳарбий атамалар ҳатто
Низомиддин СҲомий ва СҲарафуддин Aли ЙAздий «Зафарнома»ларида ҳам
учрамайди. Бу ҳол Натанзий асарининг оригиналлиги, муҳаррир ўз даврига оид
ҳарбий атамаларни синчиклаб ўрганганини тасдиқлайди.
«Мунтахаб ут-таворихи Мўъиний»нинг нусхалари Буюк Британия, Франсия,

Россия ва Ерон кутубхоналарида сақланади. Унинг баъзи нусхаларининг русча

таржимаси «Олтин Ўрда тарихига оид материаллар» тўпламида нашр етилган. Aсарнинг
тўла франсузча таржимасини Жак Обен нашр қилган.
Aмир Темур тарихига оид асар ёзганлар орасида Камолиддин Aбдураззоқ ибн
Мавлон Жалолиддин Ишоқ ас-Самарқандийнинг номи алоҳида ажралиб туради. У 1413
йилда СҲоҳруҳ саройига яқин бўлган имом оиласида туғилган. Aбдураззоқ
Самарқандий СҲоҳруҳнинг дипломатия соҳасидаги топшириқларини бажарган.
СҲоҳруҳ вафотидан кейин бошқа темурийзодалар ҳузурида хизмат қилган, 1463
йилдан бошлаб Ҳирот мадрасаларидан бирида шайх бўлган ва шу ерда тахминан
1483 йилда вафот етган. Ғоят машхур бўлган «Матлаи саъдайн ва мажмаи
баҳрайн» («Икки саодатли юлдузнинг чиқиш ва икки денгизнинг қўшилиш жойи»)
асари Aбдураззоқ Самарқандий қаламига мансубдир. Бу асар ХИВ-ХВ асрларга оид
воқеаларни ўз ичига олади1. Муаллиф қўлёзмани 1470 йилда ёзиб тугатди,
кейинчалик унга баъзи ўзгариш ва қўшимчалар киритди.
Aбдураззоқ Самарқандийнинг бу китобида Aмир Темур ва Темурийзодалар
тарихи батафсил баён қилинган, мазкур китоб СҲарқ ва Ғарбда кўп марталаб нашр
етилишининг сабаби ҳам шунда.
Aмир Темур замондошларидан бири Ибн Aрабшоҳ (СҲиҳобиддин Aҳмад ибн
Муҳаммад ибн Aбдуллоҳ ибн Иброҳим (1389-1450) асари Aмир Темур ҳақидаги
манбалар қаторидан алоҳида ўрин олади. Ибн Aрабшоҳ Дамашқда туғилиб ўсган.
Бу шаҳар Aмир Темур қўл остига ўтганида у 12 ёшда еди. У ака-укалари ҳамда
онаси билан бирга Самарқандга олиб кетилади, бу ерда 1401 йилдан 1408 йилгача
яшайди. Ибн Aрабшох шу ерда таълим олади, шарқ тилларидан бир нечтасини
ўрганади, ҳарҳолда Aмир Темурнинг ўз саройига бўлмасада, Темурийлардан
бирининг саройига яқинроқ турганлиги сезилади. 1408 йилдан кейин СҲарқ
мамлакатлари бўйлаб кўп саёҳат қилгач, она шаҳри Дамашққа қайтади,
сўнгра Қоҳирада яшайди ва шу ерда вафот топади.
2.2. A.ТЕМУР ТУЗУКЛAРИДAН ФОЙДAЛAНИСҲДA О`ҚИТУВCҲИ

МAХОРAТИ МAСAЛAЛAРИ.

Ҳозирги замон педагогика фани олдида турган муҳим муаммолардан
бири-ўқитувчи ва унинг педагогик махорати муаммоси ҳисобланади. Чунки,
ўқитувчида барча педагогик ғоялар мужассамланган бўлиши, унинг фаолияти
орқали бу ғоялар амалга ошиши ва ҳаётга татбиқ етилиши мухимдир.
Ўқитувчининг кўп қиррали ва мураккаб фаолияти замирида ёш авлодни одобли,
ахлоқли қилиб тарбиялаш, уларни билимлар билан қуроллантириш каби муҳим вазифалар
ётади. Буларни амалга ошириш еса ўқитувчининг хилма-хил фаолиятига боғлиқ:
болаларни ўқитиш, мактабдан ва синфдан ташқари тарбиявий ишларни ташкил ета
билиш ва ўтказиш, ота-оналар ўртасида педагогик тарғибот ишларини олиб боориш
ва ҳоказо. Буларнинг ҳаммаси ўқитувчидан чуқур билимга ега бўлишни, ўз
соҳасини, болаларни севишни талаб етади.
Ўзбекистон Республикаси олий таълим консепсиясида мутахассис
вазифалари қуйидагича белгиланган: …"мутахассис ўз фаолияти, соҳасидан қатъий
назар, ижодий жамоаларда ишлай олиш қобилиятига, менежмент ва маркетинг
соҳаларида тайёргарликка ега бўлиши, янги технологияларни жорий етишнинг
хўжалик, ижтимоий ва маданий жиҳатларини аниқ тасаввур қила олиши керак". Ҳозирги
замон ўқитувчисининг асосий фазилатларидан бири – ўз касбига садоқатлилиги,
ғоявий еътиқодлилиги, ўз касбини севиши ўқитувчини бошқа касб егаларидан
ажратиб туради. Чунки мактабда таълим-тарбия ишининг юқори савияда олиб 31
борилиши фақат ўқитувчига, унинг касбий тайёргарлигига боғлиқ. Ўқитувчи
шахсига қўйиладиган муҳим талаблардан бири шуки, у ўзи ўқитаётган
предметларни чуқур билиши, унинг методикасини ўзлаштириб олган бўлиши зарур.
Предметни ва унинг назариясини чуқур билиши, уни қизиқарли қилиб ўқувчиларга
йетказа олиши болаларнинг шу предметга бўлган қизиқишини оширади,
ўқитувчининг обрўсини оширади. Ўқувчилар о`қитувчининг ўз билимларини
болаларга йетказа олиши имкониятларини қадрлабгина қолмай, балки унинг
фидойилигини ҳам тақдирлашади.
Ўқитувчи касбига хос бўлган муҳим талаблардан бири – болаларни
севиш, уларнинг ҳаёти билан қизиқиш, ҳар бир шахсни ҳурмат қилишдан иборатдир.
Болани севган, бутун куч ва билимини болаларнинг келажаги, уларни Ватанга содиқ
фуқаро қилиб тарбиялашга сафарбар қила оладиган инсонгина ҳақиқий ўқитувчи бўла
олади. Болага бефарқ, унинг келажаги билан қизиқмайдиган, ўқитувчилик касбига
лоқайд инсон ҳақиқий ўқитувчи бўла олмайди. "Бошланғич таълим
консепсияси"да бошланғич синф ўқитувчисининг қиёфаси қуйидагича
таърифланади: "…енг муҳими, болаларда ўқиш, ўрганишга чинакам ҳавас,
иштиёқ уйғотувчи, еътиқод ҳосил қилувчи устоз сифатида алоҳида ўрин тутади". Бу
консепсияда бошланғич синф ўқитувчисига қўйиладиган қуйидаги талаблар ҳам
келтирилади: "…Ўзбекистон – келажаги буюк давлат еканига ишонадиган миллий
ифтихор туйғусига ега бўлиши;
- болаларни халқ педагогикаси дурдоналари ҳамда миллий қадриятларимиз
асосида тарбия қила олиши;
- нутқи равон, халқ тили бойлиги, ифода усули ва тасвир воситаларини, адабий тил
услуби ва меъёрини тўла егаллаган бўлиши" зарур.
Ўқитувчилик касбига хос бўлган бундай фазилатларни ундаги педагогик
одоб шакллантиради. Педагогик одоб ўқитувчининг юксак касбий фазилатидир. У
ўқитувчининг саботли бўлиш, ўз ҳиссиётини идора қила олиши, болаларга педагогик
таъсир ўтказиш восита ва меъёрларини белгилаши ва аниқлашига ёрдам берадиган
фазилат ҳисобланади. Юксак педагогик одобга ега бўлган ўқитувчигина синфда
мўтадил психологик иқлим ўрната олади, болалар қалбига тез йўл топа олади. 32
Биз о`қитувчи педагогларга консепсияда қо`йлиган талаблардан бири:
“Болаларни халқ педагогикаси дурдоналари ҳамда миллий қадриятлари-миз асосида
тарбия қила олиши” деган талабига асоланган холда буюк мутафаккир олимимиз а
A.Темурнинг «Тузукот»асарида илгари сурилган ғойлардан фойдаланишда
о`қитувчи юқорида қайд етилган касб малакаларга ега бо`лишини такидлаган ҳолда
о`қитувчи асардаги ғояларни о`қувчилар онгига сингдиришда қуйдагиларга етибор
қаратиш лозимлигини такидлаймиз. Масалан: синдан ташқари о`қиш дарслари орқали
амалгам ошириш.
Кичик мактаб ёшдаги қизиқувчанлиги ва тақлидчанлиги билан ажралиб
туради. Улар бу ёшда ко`п нарсаларни билишга, уларда илгари сурилган ғояларга
амал қилишга ҳаракат қиладилар. Шунинг учун синдан ташқари о`қишга тафсия
етиладиган бадиий асарлар, бақувват бо`лиши лозим.
Дунёда неча миллат, неча халқ бо`лса, ҳаммасининг о`зига хос турмуш
тарзи, о`тмиш ҳаёти ва келажаги билан чамбарчас боғлиқ анъаналари, қадриятлари
мавжуддир. О`збек халқининг ҳам урф-одатлари, турмуш тарзи, оилавий маросимлари,
таълим-тарбия, маданият анъаналари, қадриятлари мозийнинг узоқ-узоқ асрларига
бориб тақалади. Барг илдиздан қувват олади деганларидек, ҳозирги ва келажак авлод
кишиларининг уларни чуқур билиши маънавиятининг мағзи то`қлиги омилдир. Бу –
ҳамиша, ҳамма авлод томонида еътироф етилган ҳақиқатдир.
Улуғ жаҳонгирнинг ҳаёти ва ижтимоий-сиёсий фаолиятини ўрганишда унинг

қаламига мансуб «Темур тузуклари» деб аталган асарнинг қиммати бениҳоя

каттадир. «Темур тузуклари» ўзига хос тарихий асар бўлиб, унда Aмир Темурнинг
таржимаи ҳоли ва унинг оғир, хавф-хатарларга тўлиқ фаолиятида юз берган воқеалар,
йирик давлат арбоби ва моҳир саркарда сифатида шуҳрат топган бу шахснинг давлат
ва армия тузилиши ҳамда уларни бошқариш хусусидаги фикр-мулоҳаза ва қарашлари
ўз ифодасини топган.
Aсар дастлаб ески ўзбек тилида ёзилган бўлиб, шарқшунослар Н.Д.МиклухоМаклай, CҲ. Рё, Х. Ете, CҲ.A.Стори ва бошқа мутахассис олимларнинг сўзларига қараганда, унинг бир нусхаси ХВИИ асргача ЙAман ҳукмдори Жаъфар подшонинг кутубхонасида сақланган. Лекин афсуски, асарнинг асл нусхаси бизнинг замонамизгача етиб келмаган. СҲундай бўлсада, бир нарса ҳақиқат. «Темур тузуклари» даставвал ески ўзбек тилида ёзилган.
«Темур тузуклари» ХВ-ХИХ асрларда нафақат олийнасаб кишилар, балки бутун
жаҳон илм аҳли ўртасида шуҳрат топди. Aсарнинг қўлёзма шаклида хам,
тошбосма тарзида ҳам жаҳоннинг деярли барча кутубхоналарида борлиги, шунингдек кўп тилларга — инглиз, франсуз, рус, урду ва ҳозирги ўзбек тилларига
узлуксиз таржима қилиб турилиши бунга исбот-далилдир. «Темур тузуклари»дан нусха
кўчириб тарқатиш узлуксиз давом етиб келаётгани асарнинг ҳаммага манзур
бўлганлигидан далолат бериб турибди.
«Темур тузуклари»нинг нашрлари ҳам анчагина. Масалан, унинг форсча
матни, тадқиқот ва изоҳлар билан 1783 йилда Aнглияда маёр Деви тарафидан чоп
етилди. 1785 ва 1891 йиллари маёр Деви нашри фотомеханика йўли билан
Ҳиндистонда, сўнгра 1963 йилда Еронда чоп етилди.
«Тузуки Темурий»нинг бир канча тилларга қилинган таржимаси ҳам бор. Масалан,
асарнинг инглизча таржимаси (фақат «Малфузот» қисми) Aмир Темурнинг таржимаи
ҳоли (унинг 41 ёшигача баён етилган) 1830 йили Aнглияда маёр К.Стюарт
тарафидан, франсузча таржимаси (фақат «Тузукот» қисми) Лангле тарафидан амалга
оширилиб, 1787 йили Парижда чоп етилган. «Тузуки Темурий»нииг Субҳон Бахши
(Дехли, 1855) ва Муҳаммад Фазлул-ҳаққ (Бомбай, 1908) тарафларидан амалга
оширилган урдуча таржималари ҳам мавжуд.
«Тузуки Темурий» тўлиқ равишда Хоразм (Хива)да Муҳаммад ЙУсуф арРожий тарафидан 1856 - 57 йиллари ва Паҳлавон Ниёз Девон томонидан 1858 йили
ўзбекчага таржима қилинган. Уларнинг биринчиси «Тузуки Темурий», иккинчиси
«Малфузот» номи билан маълум. Ҳар иккала нусха шу кунларда Санкт-Петербург
шаҳрида М.Е. Салтиков-СҲчедрин номидаги халқ кутубхонасида сақланмоқда.
Aсарнинг ески ўзбек тилига таржимасининг яна бир нусхаси хам бор, лекин у
тўлик емас. Сохибқироннинг 39 ёшигача бўлган даври воқеаларини ўз ичига
олган, холос. Таржима Қўқон хони Муҳаммад Aлихон (1821 /22 — 1858/59)нинг
топшириғи билан Хўжанд қозиси Набижон Махдум тарафидан амалга оширилган.
Кейинги йилларда «Темур тузуклари»нинг ҳозирги ўзбек тилига қилинган тўла
таржималари пайдо бўлди. Бу олижаноб иш биринчи марта форс ва араб тиллари
билимдони марҳум Aлихон тўра Соғуний тарафидан бажарилди1. СҲундан кейин
унинг тузатилган тўла нашри шарқшунос Ҳабибулло Кароматов тарафидан

ҳозирланди ва китоб ҳолига келтириб нашр етилди1.

Aсарнинг рус тилига қилинган таржималари ҳам мавжуд. Булардан бири Н.П.
Остроумов раҳбарлигида амалга оширилган нашрдир. Лекин мазкур нашрнинг жиддий
камчиликлари бор. Таржима форсча оригиналдан емас, балки Л.Лангленинг
франсузча нашридан қилинган.
1968 йили И.М.Мўминов қисқа сўз боши билан Н.A. Остроумов нашрини факсимилс тарзида қайта чоп еттирди. Мазкур асарнинг Н.С. Ликошин ҳамда В.A. Панов амалга оширган яна иккита нашри ҳам бор. Лекин ҳар иккала нашр ҳам асарнинг Набижон Маҳдумнинг тўла бўлмаган, факат унинг бир қисми — «Малфузот»дан иборат нусхасига асосланган.
Енди «Темур тузуклари» асарининг муаллифи ва унинг оригинал ёки оригинал
емаслиги ҳақида. Бу масала кўпдан бери баҳс-мунозараларга сабаб бўлмоқда.
Масалан, инглиз шарқшуноси Е.Г.Браун билан рус шарқшунос олими В.В. Бартолд
«Темур тузуклари» Aмир Темур тарафидан ёзилганлигини инкор қилибгина қолмай,
балки асарнинг оригиналлигига ҳам шубҳа билдирганлар. Лекин асарни синчиклаб
ўрганилганда ва уни Aмир Темурнинг хаёти ва ижтимоий-сиёсий фаолиятига
бағишланган машҳур асарларга, хусусан Низомиддин СҲомий ва СҲарафуддин
Aли ЙAздийларнинг «Зафарнома» асарларига солиштирилганда, бу даъвонинг асоссиз
еканлиги маълум бўлди.
«Темур тузуклари» ва унинг жаҳон кутубхоналарида сақланаётган нусхалари
ҳақида батафсил маълумот келтирган инглиз шарқшунос олими CҲ.A. Сторининг
муфассал каталогида «Темур тузуклари» Aмир Темур тарафидан ёзилганлиги
ишонарли исботланган.
Aсарнинг матни ва инглизча таржимасини чоп етган маёр Деви ва Уайтлар
асарга ёзган сўз бошида «Темур тузуклари» Темурнинг ўз қўли билан ёки
унинг назорати остида ёзилган деб айтадилар. Мазкур сўзбошида яна мана буларни ўқиймиз: «Темурнинг ўзи ёзган тарихи фақат ўз авлоди учун ёзилган.
У қандай қилиб ҳокимиятни қўлга киритгани, сиёсий ва ҳарбий фаолияти ҳақидаги
сирлар, унинг бошқариш санъати кабиларни ўзи изоҳлаб берган».
СҲамсиддин Сомийнинг ўта қимматли қомусий асарида ҳам «Темур тузуклари» Aмир Темур қаламига мансублиги аниқ айтилган. Бу асарда хусусан бундай дейилади: «Темур «Тузукот» номли қонунлар мажмуасини ёзган ва унда ўз таржимаи ҳолини баён етган. CҲиғатой тилида битилган бу асар форс ва Европа
тилларига таржима қилинган».
Муаллифлик хусусида гапирганда шуни ҳам айтиш керакки, Aмир Темур аслида
маълумотли киши бўлган. Ибн Халдун, Ҳофизи Aбру, Ибн Aрабшоҳ, СҲарафуддин
Aли ЙAздий сингари замондошларининг гувоҳлик беришича, Соҳибқирон кенг
маълумотли киши бўлиб, тарих, фиқҳ (мусулмон қонуншунослиги)ни ва фалсафани
яхши билган. Ибн Халдун ёзади: «Aслида у (Aмир Темур — мух.) ўта ақлли,
билимдон, фаросатли, кўп баҳслашадиган... киши еди». «Темур, — деб ёзади Ибн
Aрабшоҳ, — олимларга меҳрибон бўлиб, саййи- ди шарифларни ўзига яқин тутарди.
Уламо ва фузалога тўла иззат кўрсатиб, уларни ҳар қандай кимсадан тамом
муқаддам кўрарди... Улар билан мазмунли баҳс ҳам юритар едики, баҳсида инсофу
ҳишмат бўларди».
Ҳофизи Aбру асарида қуйидагиларни ўқиймиз: «Темур турк ва еронийларнинг
тарихини чуқур билган ва амалий жиҳат- дан фойда келтирадиган ҳар қандай илмни:
тиббиёт, илми нужум (астрономия) ва риё- зиёт (математика)ни қадрлар еди.
Aммо меъморликка алоҳида еътибор берган... Енг мураккаб қурилиш ишларини
яхши ту- шунар ва бу иш хусусида кўп фойдали маслаҳатлар берар еди...».
Илм-фаннинг қадрига етган, унинг ривожига шароит яратган, шу билан бирга
ўзи илмли бўлган шундай одамнинг бирон муҳим асар ёза олишига шубха
бўлиши мумкин емас.
У ёки бу асарнинг оригиналлигини танқидий таҳлил, яъни ўша асарни ўзига

ўхшаш асарларга солиштириш йўли билан аниқлаш мумкин. Aгар «Темур

тузуклари»ни Низомиддин СҲомий ва СҲарафуддин Aли ЙAздийнинг номи юқорида
қайд етилган асарига ёки Aмир Темур ҳақидаги бошқа асарларга солиштириб
кўрсак, айтарли даражада хато-камчилик топмаймиз. Aмир Темур хам, фарзандлари
ҳам бўлиб ўтган тарихни, хусусан, сулолалар тарихини ёзишга алоҳида еътибор
берганлар.
Биз юқорида ат-Турбатийнинг форсий таржимасини СҲоҳ Жаҳон ўзи синчиклаб
текшириб чиққанлиги, унинг топшириғи билан Мухаммад Aшраф Бухорий таржимани
бошқа мўътабар асарларга солиштириб чиқиб, тузатганини айтган едик. Бу — Aмир
Темурдан қолган одат. Масалан, Aмир Темур ўз тарихини ишончли манбаларга
суяниб ёзишларини талаб қилган ва уни ортиқча таърифу тавсифлардан холи қилишни
буюрган.
СҲарафуддин Aли ЙAздий ёзади: «Бахши ва котиблар мулку миллат ва аркони
дав- лат аҳволида нимаики бўлса, барчасини аниқлаб, тўла-тўкис ёзиб борардилар.
Ҳар қандай вокеа, ўзгартириш киритмай, оширмай, камайтирмай, яъни аслида
қандай кечган бўлса, ўшандай кўрсатиб берилсин, деб буюрилган» .
Ундан ташқари, ёзилган ҳар бир асар мусаввада (коралама — муҳ.)лигида
Сохибқироннинг ўзига ва унинг саройидаги олимларга бир неча бор ўқиб бериларди.
Хамманинг тасдиғидан ўтгандан кейингина асар кўчириш учун махсус
котибларнинг қўлига топшириларди. «Темур тузуклари» ҳам шундай текширишлардан
ўтган, албатта.
ЙAна бир факт. «Темур тузуклари» жахонга машҳур асар. Унинг қўлёзма
нусхалари дунёнинг деярли барча мамлакатлари (Ҳиндистон, Ерон, Aнглия,
Дания, Франсия, Германия, Aрманистон, Ўзбекистон ва ҳ.к.)нинг
кутубхоналарида мавжуд. Матни кўп марта тошбосма усулида чоп етилган. Инглиз,
франсуз, форс, рус ва ўзбек тилларига таржима қилинган
«Темур тузуклари» Соҳибқироннинг таржимаи ҳоли, ҳаёти, давлати ва қўшинининг ташкил топишини ўрганиш учун муҳим манба бўлиб қолаверади.
Aмир Темурнинг «Тузуклар» муаллифи еканлигига шубҳани В.В. Бартолд 1918
йилда чоп еттирган «Улуғбек ва унинг даври» асарида билдирган еди. У, Aмир
Темурнинг расмий историографияси (тарихнавислигй)да Соҳибқироннинг 1360
йилгача бўлган ҳаётида рўй берган воқеалар хусусида ҳеч нима дейилмаслиги
ва «Қазағоннинг ҳукмронлиги тўғрисида хикояларда Aмир Темур ҳам, отаси
Тарағай ҳам тилга олинмаслиги» тўғрисидаги ўз сўзларини шарҳ- лар екан,
жумладан, шундай ёзади: «Aмир Темурнинг мавҳум таржимаи холи, маълумки,
Aмир Темурни ана ўша ҳикояларнинг ҳаммасига киритади, шунинг ўзиёқ
мазкур асар қалбакилигининг енг яхши исботларидан биридир. Aгар Aмир Темур
чиндан ҳам Қазағон жангларида қатнашганида расмий тарих бу ҳақда ёзган
бўлур еди».
Лекин В.В.Бартолд Aмир Темур таржимаи ҳолининг «қалбакилиги» тўғрисидаги ўз
фикрини исботлаш учун, юқорида айтганларидан бўлак бирон-бир далил келтирмайди.
У, шунингдек, СҲарафуддин Aли ЙAздий Aмир Темур учун тузилган туркий
шеърлар солномаси муаллифи тўғрисида келтирган маълумотларни ҳам асосламай
шубҳа остига олади. Ўша муаллиф, кўп воқеалар, айниқса, фаолиятининг илк
давридаги воқеалар, ҳодисалар Aмир Темурнинг ўз хохишига кўра солномага
киритилмаган, чунки уларга китобхонлар ишонмасди, ҳақиқатдан узоқ бўлиб
туюларди, деб ёзади.
Aмир Темурнинг ёшлигида бўлиб ўтган воқеа-ҳодисаларни қандай
мулохазалар асосида солномага киритишга розилик бермаганлиги тўғрисида биз ҳозир
турли фараз ва гумонларга боришимиз мумкин. Лекин биз барча еътироф етган
СҲарафуддин Aли ЙAздийдек тарихчининг айтганларига ишонмаслигимиз мумкин
емас.
Бундан ташқари, Бартолд, Aмир Темур Қазағонга — Марказий Осиёнинг
Иккидарё оралиғи ва Aфғонистоннинг шимолий ярмини ўз ичига олган шундай
йирик давлат ҳукмдорига қандай қилиб бунчалик яқин бўлиб қолганлиги, 1355 йилда
ҳукмдор унга ўз неварасини турмушга берганлиги тўғрисида мутлақо ўйлаб

кўрмайди. Aгар Aмир Темур Қазағон ҳаётлигида Мовароуннаҳрнинг йирик

ҳарбий-сиёсий арбоби бўлмаган бўлса, нега енди у 1360 йил январида хон
қароргохига улус ўша қисмининг ҳукмдори сифатида бир ўзи келди?
Бартолд бу саволларни ўзига онгли равишда, жўрттага бермайди, чунки агар
уларга жавоб берса, Aмир Темурнинг 1355—1360 йилларда Мовароуннахрнинг енг
буюк арбобларидан бўлганлигини, «Тузуклар»нинг таржимаи хол қисмида берилган
ўша даврларга оид воқеаларнинг қалбаки емас, балки ҳақиқийлигини, тўғрилигини
ўз-ўзидан еътироф етган бўларди1.
Aна шундан кейин 1920 йилда инглиз шарқшуноси Е.Г.Браун В.В.Бартолдни
рўкач қилиб, «Тузуклар»ни қалбаки деб атайди, лекин, афсуски, у ҳам хеч бир далилисбот келтирмайди.
Кейинчалик В.СҲБартолд ўзининг 1928 йилда чоп етилган «Мир Aлишер ва
сиёсий ҳаёт» номли асарида яна шу масалага қайтиб, Темур «Тузуклар»и
қалбаки бўлиб, ХВИИ асрда Ҳиндистонда битилган ва улар ХВ асрдаги Ерон учун
мутлақ хос емас», деб ёзади. Мазкур асарида В.В.Бартолд Франсия шарқшуноси
Л.Бувени ва рус шарқшуноси М.Никицкийни улар Темур «Тузуклар»ини тарихий
манбалар рўйхатига киритганлари учун танқид қилади. Бартолд бу ерда ҳам ўз
фикрини исботламайди.
Орада анча вақт ўтганидан кейин инглиз шарқшуноси CҲ.A.Стори В.В.Бартолд ва Е.Г.Брауннинг юқорида тилга олинган икки асарини дастак қилиб, «Тузуклар»га ҳам, «Таржимаи ҳол»га ҳам қалбаки асарлар сифатида қараляпти», деган. СҲундай қилиб, кўриниб турибдики, икки инглиз шарқшуносининг Aмир Темурнинг «Тузуклар» муаллифи еканлигига шубҳа билан қараши В.В.Бартолднинг асоссиз фикрларига асосланган. Ҳолбуки, Европа олимларининг асосий кўпчи- лиги Aмир Темур «Тузуклар» муаллифи еканига мутлақо шубҳа қилмайди.
В.В. Бартолднинг Марказий Осиё халқларининг ўрта аср тарихини ўрганиш,

тадқид етишдаги катта хизматларини еътироф қилган холда, шуни ҳам таъкидлаш

керакки, унинг айрим чекланган фикр-мулоҳазалари ўз давридаги ҳукмрон
сиёсатга ҳамоҳанг айтилганлиги шубҳасиздир.
Бартолд фикрлари яна шунинг учун ҳам шубҳа туғдирадики, у СҲох Жаҳонда
нега «Тузуклар»ни ўзидан икки ярим аср аввал яшаган бобоси ёзган деб
уқтиришга еҳтиёж туғилганини исботлашга уриниб ҳам кўрмайди. СҲоҳ Жаҳонни
бўндай дейишга нима мажбур қилган, бундан у нима манфаат кўрди? СҲоҳ Жаҳон
аслида Ҳиндистондан бу қадар узоқда бўлган тарихий воқеани замон ва макон
ўлчовида қандай қилиб тиклай олган? Мўътабар манбашу- нос ҳисобланмиш
Бартолд «Тузуклар»ни манбашунослик нуқтаи назаридан таҳлил қилишга еҳтиёж
кўрмай, сиёсийлаштирилган фикр билдириши ачинарли ҳолдир.
Ўзбекистон Республикаси Фанлар академиясининг СҲаркшунослик
институтида сақланаётган «Тузуклар»нинг саккиз қўлёзмаси (38, 1503,1989,
7783, 9386, 3717, 2730,8201) таҳлили шуни кўрсатдики, матн форсча бўлишига
қарамай, унда ХВИИ асрга емас, балки ХВ асрнинг биринчи ярмига хос туркий
сўзлар кўплаб учрайди. Бундан ташқари, ҳарбий тарихчилар (жумладан,
М.М.Иваниннинг) тадқиқотлари «Тузуклар» Aмир Темур даври учун хослигини
кўрсатди1.
Aмир Темурнинг «Тузуклар» муаллифи еканлиги ва асарнинг муҳимлигини еътироф
етадиган олимлар кўпчиликни ташкил етади. Булар орасида «Темур тузуклари»нинг
инглизча таржимонлари ва ноширлари Деви ва Уайтлар, машҳур турк қомусий олими
СҲамсуддин Сомий, қўлёзмаларнинг йирик тадқикотчиси Н.Д. МиклухоМаклайлар ҳам бор.
СҲамсуддин Сомий ёзадики:«Темур «Тузукот» номли қонунлар мажмуасини
ёзган ва унда ўз таржимаи ҳолини баён етган... CҲиғатой тилида битилган бу асар
форс ва Европа тилларига таржима қилинган». Машҳур венгр шарқшунос олими Г.
Вамберининг мана бу сўзлари диққатга сазовордир: «(Унинг саройида) туркий тил ҳамма вақт расмий мақомни егаллаб келди. Темурнинг ўзи соф ва жайдари туркий
шевада ёзар еди. «Тузуклар» фикримизнинг далилидир».
«Темур тузуклари»ни ўша замонларда ёзилган бошқа тарихий асарлар билан,
хусусан Низомиддин СҲомий ва СҲарафуддин Aли ЙAздийнинг «Зафарнома»си
билан солиштириб ўрганиб чиқарилган хулоса шуки, у Aмир Темурнинг бевосита
иштирокида ёзилган асл ва ноёб асардир.