Ўзбекистон республикаси қурилиш вазирлиги ўзбекистон республикаси

12.2. Тупроқ ва бошқа аралашмаларни куйдириш жараёнида рўй берадиган физик-кимёвий жараёнлар
Қолипга жойлашган буюм куйдирилганда, физик-кимёвий жараёнлар содир бўлади. Хомашёдан сопол олиш жараёни кимёвий, фаза таркиби, тузилиши ва физик-механик хусусиятларининг ўзгаришига олиб келади.
Хомашёнинг ҳарорати 100-120 °С гача кўтарилганда, эркин ва физик боғланган сув буғланади. Ҳарорат 300 дан 400 °C гача ошганда хомашёдаги органик аралашмалар ёниб кетади. Ҳарорат 450 дан 700 °C гача кўтарилганда β-кварцнинг α-кварцга полиморфик ўзгариши содир бўлади ва сувли алюмосиликатларнинг сувсизланиши бошланади. Масалан, каолинитнинг сувсизланиши натижасида метакаолинит Al₂O₃·2SiO₂ ҳосил бўлади. Ҳароратнинг 900 °С га кўтарилиши билан карбонатларнинг CО₂ ҳосил қилиб ажралиб чиқиши, шунингдек метааколинитининг Al₂O₃·2SiO₂→Al₂O₃ + 2SiO₂ парчаланиши билан бошланади. Ҳароратнинг 1100 °C дан ошиши натижасида муллит 3Al₂O₃·2SiO₂ ҳосил бўлади. Ҳарорат 500 °C ва ундан ошганда (куйдириш жараёнида) модданинг агрегат ҳолати ва тузилишида ўзгаришлар бошланади.
Куйдиришнинг 2 механизми мавжуд:
1. Қаттиқ фазали куйдириш.
Қаттиқ фазали куйдириш механизмида қаттиқ модда тузилишида диффузияли масса узатилиши бўлади, шунингдек таркибий қисмларнинг ўзаро кимёвий таъсири натижасида янги моддалар пайдо бўлади.
2. Суюқ фаза ҳосил қилиш ва унинг иштирокида куйдириш.
Суюқ фаза ҳосил қилиш ва унинг иштирокида куйдириш, қурилиш сополини ишлаб чиқаришда юзага келадиган асосий жараёнидир.
Тупроқ таркибида эриш ҳарорати юқори бўлмаган дала шпати ва слюда каби аралашмалар бўлиши мумкин. Бундан ташқари, тупроқ таркибида натрий ва калий тузлари мавжуд.
Куйдириш жараёнида ҳосил бўлган калий, натрий (ва кейинроқ кальций) оксидлари Al₂O₃ ва SiO₂ билан ўзаро реакцияга киришиши натижасида эриш ҳарорати нисбатан паст ишқорли метал алюмосиликатлар ҳосил бўлади.
Бу суюқ фазанинг пайдо бўлишига олиб келади, у аста-секин бўшлиқларни тўлдиради ва хомашёдаги ғовакликни камайтиради. Ғовакларнинг табиати ҳам ўзгаради, хомашёдаги очиқ ғоваклар аста-секин ёпиқ қисмларга айланади. Куйдириш жараёнларининг кинетикасини хомашё ва сополнинг сув шимувчанлик кўрсаткичи ўзгариши билан баҳоласа бўлади (12.1-расм).