Ўзбекистон республикаси қурилиш вазирлиги ўзбекистон республикаси

Цементнинг шўрланиши - цемент таркибидан оҳак сутининг ювилиб чиқишидир. Бу жараён цементнинг тўлдиргичлар билан ёпишишни сусайтиради ва бетон конструкциянинг мустаҳкамлигини камайтиради. Тузлар деярли ҳамма сувлар таркибида бўлиб, улар цемент тоши сифатини бузади. Дарё сувининг бир тоннасида ўрта ҳисобда 1,5 кг гача туз бўлади. Дарё сувининг тузлари: кальций сульфат ва калий карбонатдан ташкил топган бўлса, денгиз сувидаги тузлар таркибида: ош тузи 78%, магний хлорид 11%, магний сульфат 5% ва кальцийнинг турли тузлари 4% мавжуд. Шу сабабли портландцемент, сув ости иншоотлари қуришда ишлатилмайди.
Кислотага чидамли цемент кремний-фторли натрий (Na₂SiF₆) ва кварц қумини биргаликда жуда майдалаб туйиб олинади. Цементни қотириш учун сув эмас, балки эрувчан шиша ишлатилади. Уларнинг кварцли, диабазли, андезитли турлари мавжуд. Кислотага чидамли цементдан бетон тайёрлашда уларнинг қотиши учун қуруқ шароит яратиш кифоя.

Цементнинг фаоллик кўрсаткичлари
13.2-жадвал

Цемент тури	Маркаси	Мустаҳкамлик чегараси, МПа дан кам эмас
		эгилишдаги		сиқилишдаги
		3 кун	28 кун		3 кун	28 кун
ПЦ-Д0, ПЦ-Д5, ПЦ-Д20, ШПЦ	300 400 500 550 600	– – – – –	4,4 5,4 5,9 6,1 6,4		– – – – –	29,4 39,2 49,0 53,9 58,8
ПЦ-Д20 Б	400 500	3,9 4,4	5,4 5,9		24,5 27,5	39,2 49,0
ШПЦ-Б	400	3,4	5,4		21,5	39,2

13.3. Қурилиш оҳаги
Қурилиш оҳаги олишда хомашё сифатида оҳактош, бўр ва мергель ишлатилади. Пишириш жараёнида кальцийли, магнизиалли ва доломитли оҳаклар олинади. Оҳакнинг сўниш тезлигига қараб қуйидаги турларга бўлинади:тез сўнувчан (8 минутгача), ўртача сўнувчи (25 минутгача) ва секин сўнувчи (25 минутдан кўп). Майдалик даражаси 1см² да 900 та тешиги бўлган элакдан ўтказиб аниқланади. Бунда элакдан юқори навли оҳакнинг ўтиши 85% дан кам бўлмаслиги керак.
Қурилиш оҳагининг хиллари нав кўрсаткичлари қуйидаги
13.3-жадвалда келтирилган.
Қурилиш оҳагининг хиллари
13.3-жадвал

Хомашё	Сўнмаган, % оғирлигига кўра							Сўнган оҳак-нинг элакдан ўтиши, % оғирлигига кўра
	Кальцийли			Магнизиалли (доломитли)
	1-нав	2-нав	3-нав		1-нав	2-нав	3-нав		1-нав	2-нав
Фаол СаО+МgО, миқдори камида: қўшилмасиз қўшилмали	90 65	80 55	70 -		85 60	75 50	65 -		67 50	60 40
Фаол МgО, гача	5	5	5		20(40)	20(40)	20(40)		-	-
СО2, гача: қўшилмасиз қўшилмали	3 4	5 6	7 -		5 6	8 9	11 -		3 2	5 4
Сўнмаган заррачалар миқдори, камида	7	11	14		10	15	20		-	-

Гидравлик оҳак кучли ёки кучсиз турларга бўлинади. Уларга қўйиладиган талаб қуйидаги 13.4-жадвалда келтирилган.

Гидратли оҳак таркибида 6-20% гача тупроқ бўлган кальций ва магнийли карбонат тоғ жинсларидан - бўр, оҳактош, доломитлашган ва мергелли оҳактошни куйдириб олинади.


Қурилиш оҳагига қўйиладиган талаб
13.4-жадвал

Хомашё	Гидравлик оҳак тури
	кучсиз	кучли
Фаол СаО+МgО, %: камида, гача камида, гача	65 40	40 5
Фаол МgО, %, камида, гача	6	6
СаО, %, камида, гача	6	6
Мустаҳкамлик, МПа эгилишга сиқилишга	0,4 1,7	1 5
Кимёвий боғланган намлиги, %, камида, гача	2	2

Гидратли оҳакнинг асосий кўрсаткичларидан бири унинг гидравлик модули ҳисобланади.

М = CaO / (SiО₂ + Al₂О₃ + Fe₂О₃)
Оҳакнинг гидравлик модули 1,7 дан 9 гача бўлиши мумкин. Оҳактошни куйдириш жараёнида унинг оғирлиги 44%, ҳажми эса 12-14% камаяди.
Қурилишда оҳак асосида олинадиган оҳак-кул боғловчилари ҳам қоришмалар ва автоклавда буюмлар тайёрлашда ишлатилади. Бунда майдаланган оҳак миқдори 10 дан 40% гача бўлиши мумкин. Боғловчининг қуюқланиши бошланиши 25 дақиқадан кейин, охири 24 соатгача. Оҳак-кул боғловчиси М50 дан М200 гача бўлган маркаларда ишлатилади.


Қурилиш оҳагининг ишлатилиши
13.5-жадвал

Оҳак тури	Ишлатилиш соҳаси
Сўнмаган (комовая)	1. Майдаланган сўнмаган оҳак, сўнган гидрадли оҳак, оҳакли қоришма олишда ишлатилади 2. Автоклав силикат буюмлари ва ғовакли бетон олишда ишлатилади. 3. Қурилиш қоришмаси олишда ишлатилади. 4. Боғловчи модда олишда ишлатилади. 5. Оҳак бўёғи тайёрлашда ишлатилади
Майдаланган сўнмаган	1. Автоклав силикат буюмлари ва ғовакли бетон олишда ишлатилади. 2. Қурилиш қоришмаси олишда ишлатилади. 3. Боғловчи модда олишда ишлатилади. 4. Оҳак бўёғи тайёрлашда ишлатилади. 5. Қўшилма сифатида ишлатилади.
Сўнган гидратли (пушонка)	1. Автоклав силикат буюмлари ва ғовакли бетон олишда ишлатилади. 2. Қурилиш қоришмаси олишда ишлатилади. 3. Боғловчи модда олишда ишлатилади. 4. Оҳак бўёғи тайёрлашда ишлатилади.
Гидратли	1. Қурилиш қоришмаси олишда ишлатилади. 2. Паст маркали бетон олишда ишлатилади. 3. Силикат ғишт олишда ишлатилади.

13.4. Қурилиш гипси
Табиий гипс тошини об дон туйиб 160-170^оСда куйдириб, натижада паст ҳароратда куйган ёки юқори ҳароратда 550^оСдан юқори ҳароратда куйган гипс боғловчиларини олишимиз мумкин.
Табиий гипс тошини (СаSO₄2Н₂О) 110-160^oС ҳароратда 0,13-0,70МПа босимдаги буғда ишлов бериб паст ҳароратда куйган гипсни оламиз. Бунда ҳарорат таъсирида табиий гипс тоши қисман дегидратацияланади ва ўзидан 1,5 молекула сyв йўқотади.
СаSO₄2Н₂О = СаSO₄0,5Н₂О + 1,5Н₂О
Бундай гипс турларига: қурилиш гипси, қолипбоп гипс, юқори мустаҳкам гипс, супер гипс ва шу кабилар киради.
Қурилиш гипси табиий гипс тошидан паст ҳароратда очиқ ҳавода иссиқлик билан ишлов бериш натижасида олинади. Сув буғ ҳолатда гипс боғловчисидан чиқиб кетади ва β–модификацияли СаSO₄0,5Н₂О ҳосил бўлади. Унинг мустаҳкамлиги 2-16 МПа гача бўлади. Намлик таъсирида унинг мустаҳкамлиги камайиб боради. Давлат стандартларида кўрсатилишича, 1-нав гипс ишлаб чиқариш учун таркибида СаSO₄^.2H₂O нинг миқдори 90%, 2-нав учун эса 65% дан кам бўлмаган табиий гипс тоши керак бўлади.
Кимёвий таркибига кўра, кўп фарқ қилмасада, аммо қурилиш гипсига нисбатан майда қилиб туйилган гипс қолипбоп гипс деб аталади. Бундай гипсдан ҳайкалтарошликда, медицинада фойдаланилади.
У қотиш жараёнида ўз ҳажмини 1-2% кенгайтиради. Қолипбоп гипс асосан сопол буюмлари, форфор буюмлари, машинасозлик саноатида ишлатилади.
Қурилиш гипси янада кўпроқ туйилса, жуда майин ватез қуюқланувчан қолипбоп гипс ҳосил бўлади. Қурилиш гипси сифатига кўра уч навга бўлинади. Курилиш ва қолипбоп гипс учун техник шартлар 13.6-жадвалда берилган.