Ўзбекистон республикаси ташқи ишлар вазирлиги

3. Кўп маҳсулотли моделда нисбий афзаллик 
Нисбий афзаллик вазиятини кўриб чиқишда жаҳон хўжалиги фақат икки 
мамлакат иқтисодиѐтидан ташкил топган ва бу икки мамлакат бири бири билан 
фақат икки товар билан савдо қилади деб фараз қилган эдик. Албатта, бу жуда 
ҳам соддалаштирилган ѐндашув. Ҳаѐтда, бир томондан, ҳар бир мамлакат жуда 
кўп сонли бошқа мамлакатлар билан савдо алоқалари олиб борса, иккинчи 
томондан ҳар бир мамлакат жуда кўп сонли маҳсулотларни экспорт ва импорт 
қилади.
Биз кўриб чиқаѐтган икки мамлакат икки хил маҳсулотни эмас, бизга 
маълум бўлмаган кўп сонли маҳсулотларни ишлаб чиқаради ва уларнинг сони 1 
дан N гача деб фараз қилайлик. Олдингидек, ҳар бир товарнинг қиймати уни 
ишлаб чиқариш учун сарф қилинган меҳнат сарфи билан характерланади, яъни 
i товарнинг қиймати Ai га тенг. Ҳар бир мамлакат учун ҳар бир товарнинг 
нисбий баҳосини бошқа товарни ишлаб чиқариш учун сарф қилинган вақт 
билангина эмас, балки худди шундай товарни хорижий мамлакатда ишлаб 
чиқариш учун сарф қилинган вақт орқали ҳам ҳисоблаш мумкин, яъни А/А*. 
Энди барча ишлаб чиқариладиган товарларни 1 дан N гача шундай тарзда 

---

35 
жойлаштириб чиқиш керакки, ҳар бир кейинги товарнинг нисбий баҳоси 
олдингисидан катта бўлсин: 
А
1
/ А
1
* < А
2
/ А
2
*
< А
3
/ А
3
* < ... Аn/Аn* 
Шундай қилиб, биз нисбий баҳоси ўсиб борувчи товарлар қаторига эга 
бўламиз. Савдо алоқалари ўрнатилгандан кейин қайси мамлакат қандай 
маҳсулотни ишлаб чиқаришга ихтисослашишини қандай билиш мумкин? Буни 
аниқлаш учун нисбий афзаллик моделида ягона ишлаб чиқариш омили 
ҳисобланган иш кучи қийматинигнг икки мамлакатдаги нисбатини билиш 
зарур. Фараз қилайлик W – Ватанда бир бирлик иш кучи қиймати, W* - 
Хорижда бир бирлик иш кучи қиймати, уларнинг нисбати эса W/W*. Ватанда i 
товарни ишлаб чиқариш харажатларини топиш учун шу товарни ишлаб 
чиқариш зарур бўлган иш вақтини бир бирлик иш вақти қийматига кўпайтириш 
керак: AiW, Хорижда шу маҳсулотни ишлаб чиқариш харажатларини топиш 
учун, ўз навбатида, Ai*W* ни топиш керак.
Агар Ватанда i товарни ишлаб чиқариш харажатлари Хориждагидан паст 
бўлса, яъни AiW < Ai*W* бўлса, Ватанда бу товар арзонроқ бўлади. Бу 
тенгсизликни икки томонини ҳам AiW* га бўлиб, агар W/W* < Ai/Ai* булса, i 
товар Ватанда ишлаб чиқарилишини топиш мумкин. Худди шундай, агар AiW
> 
Ai*W* шарти бажарилса, бу товар Хорижда арзонроқ бўлади. 
Тенгсизликнинг икки томонини AiW* га бўлиб, агар W/W* < Ai/Ai* шарти 
бажарилса, бу товар Хорижда ишлаб чиқарилади. Бошқа сўз билан айтганда, 
қайси мамлакатда нисбий ойлик паст бўлса, яъни товар арзонроқ ишлаб 
чиқарилса, ўша ерда бу товар ишлаб чиқарилади.
Шундай қилиб, Ai/Ai* қаторли нисбий иш ҳақи харажатлари учун W/W* 
фарқлаш чизиғи ролини ўтайди. Унинг чап томонида Ватан ишлаб 
чиқарадиган, ўнг томонида эса Хориж ихтисослашадиган товарлар жойлашади. 
Агар қандайдир товар учун нисбий меҳнат харажатлари нисбий иш ҳақига тенг 
бўлса, бу товар иккала мамлакатда ҳам ишлаб чиқарилади.
Юқорида келтирилган фикрлар ва таҳлил усули кўп сонли мамлакатлар 
ташқи савдосини таҳлил қилишда ҳам қулланилиши мумкин. Бирор бир 

---

36 
мамлакат кўп сонли харижий мамлакатлар билан ташқи савдо алоаларини олиб 
боаѐтган бўлса, қолган барча мамлакатларни ―хорижий давлаитлар‖ гуруҳига 
киритиш мумкин. Нисбий харажатларнинг барча тамойиллари икки мамлакат 
ўртасидаги ташқи савдо алоқаларини ўрганиш учун ҳам, бир мамлакатнинг кўп 
сонли хорижий мамлакатлар билан ҳам ташқи савдо алоқаларини ўрганиш 
учун ҳам тўғри келади.