Zbekiston respublikasi oliy va o ‗ rta maxsus ta`lim vazirligi

TA`LIM JARAYONIDA LINGVOPOETIK BIRLIKLAR 

SEMANTIK-STILISTIK ASPEKTLARINING SAMARALI TARJIMASINI 

SHAKLLANTIRISH USULLARI 

Ro„zixon USMONOVA,  

o„qituvchi (CHDPI)  

 

Frazeologik  birlik  (FB)lar  tilshunoslikda  frazeologizm,  frazeologik  yoki 

turg‗un ibora, frazeologik birikma va ibora kabi bir nechta nomlar bilan ataladi [1, 

270]. 

Ilgari  tilshunoslikda  frazeologiya  qatlami  leksikologiyaning  kichik  bir 

bo‗limi sanalib kelinardi. Keyingi yillarda uning ustida olib borilgan ko‗plab ilmiy 

izlanishlar va ulardagi turli yangilik jihatlari frazeologiya tilshunoslikning alohida 

bir qismi sifatida qaralishiga olib keldi. Chunki uning tilda miqdori jihatidan ham, 

ma`nodorligi jihatidan ham juda keng ekanligi e`tiborga molikdir [2, 44]. 

 Har  bir  tilda  erkin  muloqotda  bo‗lish  va  shu  tilda  ishlatiladigan  hamma 

nozik  ma`nolarni  tushunish  uchun  shu  tilning  frazeologik  lug‗ati  bilan  yaqindan 

tanish  bo‗lish  kerak.  Biror  bir  tilning  yoki  o‗sha  tilda  gaplashuvchi  xalqning  til 

boyligi – uning bo‗yoqdor, serjilo  leksikasining, frazeologiya  qatlamining  boyligi 

bilan ham o‗lchanadi.  

Frazeologiyaning yana bir asosiy tomoni, bu frazeologik birikmalarning bir 

tildan ikkinchi tilga so‗zma-so‗z tarjima qilinmasligidir, chunki frazelogizmlarning 

ma`nosi  birikma  orasida  ishtirok  etuvchi  so‗zlarning  birlamchi  ma`nosiga  bog‗liq 

emas.  Shuning  uchun  ham  tilshunoslikda  frantsuz  tili  frazeologizmlarini  o‗zbek 

tiliga tarjima qilish masalasi murakkab masalalardan sanaladi. Masalan, biror  asar 

mazmunini  boyitishda,  personajlar  nutqining  obrazli  va  individual  bo‗lishini 

ta‘minlashda  frazeologizmlardan  foydalaniladi.  Ularni  o‗zbek  tiliga  o‗girish 

alohida lingvistik tayyorgarlikni talab qiladi.  

Ko‗pincha tarjimada frazeologizmlarning ma`nosi beriladi. Ammo tarjimada 

asosiy  muammo  bir  tildagi  frazeologizmlarni  boshqa  tilga  o‗girishda  tarjima 

qilinayotgan  tilda  ham  frazeologizmlar  orqali  tarjima  qilish,  ya`ni  tarjima 

qilinayotgan  tilda  muqobil  variantlarini  topa  olish  tarjimondan  bilim,  qunt  va 

mahorat  talab  qiladi.  Shunday  ekan, frazeologizmlar  tilda  bir  necha  yuz  yillardan 

buyon  mavjud  bo‗lib,  ko‗pgina  iboralar  og‗izdan-og‗izga  ko‗chib,  har  bir  milliy 

tilning ravnaqi uchun muhim ahamiyat kasb etadi [3,4]. 

---

441 

 

Frantsuz  va  o‗zbek  tillaridagi  frazeologik  iboralar  o‗zlarining  turg‗unlik 

darajasi,  semantik  birligi  va  tuzilishi  bilan  farqlanadi.  Avvalo  biz  frantsuz  tilida 

mavjud  bo‗lgan  frazeologik  iboralarni,  ularning  xarakterli  xususiyatlarini  chuqur 

o‗rgangan  shveytsariyalik  tilshunos  Sharl  Ballining  fikriga  to‗xtalib  o‗tamiz.  U 

hamma  so‗z  birikmalarini  ularning  o‗zaro  qo‗shilish  darajasiga  ko‗ra  ikki  katta 

guruhga, ya`ni erkin so‗z guruhlari va turg‗un so‗z guruhlariga ajratadi. 

Asliyat matnida yozuvchilar o‗z asarlarini jonli, haqqoniy va qiziqarli tarzda 

ifoda etishda frazeologik birliklardan juda sermahsul foydalanishadi. Shu  o‗rinda, 

biz buyuk frantsuz yozuvchisi O.de Balzakning ―Evgeniya Grande‖ va ―Gorio ota‖ 

romanlarida  qo‗llanilgan  frazeologik  birliklarni  tarjimada  berilishi  xususida  fikr 

yuritamiz.  

–  Voilà  madame  qui  se  remue;  elle  va  faire  son  sabbat:  faut  que  j‘y  aille. 

Vous veillerez au lait, Christophe, rapport au chat. (

Balzac. Le père Goriot, p. 48

). 

–  Nikakix  xozyayka  zavozilas,  podnimet  seychas  gam,  nado  idti.  Kristof, 

posteregi-ka moloko ot koshki. (

Balzak. Otets Gorio, str. 262

) 

– Beka uyg‗ondi shekilli? Hozir uyni boshiga ko‗taradi, men boray. Kristof 

qarab tur sutga mushuk tegib ketmasin. (

Balzak.Gorio ota, str.41

) 

Mazkur misolda 

faire

 fe‘li 

son sabbat

 so‗zi bilan qo‗shilib FB hosil qilyapti. 

Bu birikmaning

 Shovqin-suron solmoq, g„alayon ko„tarmoq 

degan ma`nolari ham 

bor,  lekin  aynan 

uyni  boshiga  ko„tarmoq

  deb  tarjima  qilinishi  turg‗unlikni 

ta‘minlab bergan. 

Tarjimashunoslik  va  lingvomamlakatshunoslik  sohalarida  asosiy  lisoniy 

leksik  birliklardan  biri  realiyalar  hisoblanadi.  Tillar  orasidagi  tafovut  odatda  bir 

xalq moddiy hayotida mavjud muayyan tushunchalar, voqea-hodisalar, urf-odatlar, 

milliy  an`analarning  boshqa  xalqlar  turmush  tarzida  uchramasligi,  shu  tufayli 

ularning nomlari ham boshqa xalqlar tilida tabiiy ravishda yo‗qligi bilan izohlanar 

ekan,  xalqlar  turmush  tushunchalarini  anglatadigan  so‗zlar,  shubhasiz,  badiiy, 

tarixiy yodgorliklarning milliy bo‗yog‗ini va ularning o‗ziga xosligini ifodalaydi. 

Ma`lum  bir  millat  mentaliteti  yohud  milliyligini  o‗zida  aks  ettiradigan 

hamda  muayyan  davrga  xos  bo‗lgan  moddiy-ma`naviy  manbalarni  ifoda  etuvchi 

so‗z yoki so‗z birikmalari realiya deb ataladi. Har bir millatga xos bo‗lgan bunday 

realiyalarning  ifodasi  badiiy  asar  tarjimasida  to‗laqonli  aks  etishidagi  katta  bir 

to‗sqinlik – bu faqat o‗sha millatga xos bo‗lgan koloritni ifodalovchi jihatdir. 

Har  bitta  yaratilgan  asar  –  bu  millatning  ko‗zgusi.  Chunki  ushbu  asarda 

aynan shu millat mentaliteti, ma`naviy turmush tarzi, urf-odat va milliy an`analari, 

tarixi,  dini,  adabiyoti,  san`ati,  geografik  joy  nomlari  va  shu  kabi  barcha  milliy 

xoslik, bir so‗z bilan aytganda – milliy kolorit bilan sug‗orilgan bo‗ladi.  

Badiiy  adabiyotning  asosiy  materiali  so‗z  ekan,  demak,  badiiy  tarjimada 

ham  faqat  lisoniy  ashyolar  –  so‗zlar  bilan  bog‗liq  kolorit  o‗rganilmog‗i  kerak. 

G‗.Salomovning ushbu fikri tarjimonlar oldiga yanada ulkan ma‘suliyatni qo‗yadi. 

Endi  tarjimon  asliyat  asari  tegishli  bo‗lgan  millatni  har  tomonlama  o‗rganmog‗i 

kerak bo‗ladi.  

Realiya-so‗zlarni  tarjima  qilish  tarjimashunoslikning  eng  muammoli,  shu 

bilan  birga  sermahsul  sohalaridan  biri  hisoblanadi.  Xos  so‗zlar,  ya`ni  realiyalar 

---

442 

 

tarjimasida eng avvalo ularning muayyan matnlarda ifodalanib kelayotgan axborot 

jihati  va  uslubiy  vazifalarni  aniqlash,  keyin  esa  tarjima  tilida  ularga  mos  shu  til 

me‘yoriga  xos  lisoniy  vositalarni  tanlashga  to‗g‗ri  keladi.  Realiyalar  tarjimasi 

oddiy leksik birliklardan tubdan farq qiladi, ularni tarjima qilishda transliteratsiya 

va  transkriptsiya  usulidan  foydalanib,  ularning  etimologiyasi  va  izohlari 

lingvomamlakatshunoslik  nuqtai  nazaridan  talqin  qilinadi.  Realiyalarni  tarjima 

qilayotgan  matnda  qo‗llash  bir  tomondan,  asl  nusxani  qo‗llanilishiga,  boshqa 

tomondan  esa  matn  mazmunini  ochib  berishda  tarjimon  qanday  vositalardan 

foydalanayotganligiga bog‗liqdir. 

Mashhur  frantsuz  realist  yozuvchisi  Onore  de  Balzakning  bilvosita  rus 

tilidan  o‗zbek  tiliga  tarjima  qilingan  «Gorio  ota»  hamda  ―Evgeniya  Grande‖ 

romanlaridagi  ba`zi  bir  milliy  koloritdagi  so‗zlarning  tarjimada  berilishi  xususida 

fikr yuritamiz.  

Frantsiya  janubidagi  chekka  qishloqlarning  biridan  kelib,  endigina  kiborlar 

davrasiga  qadam  qo‗yayotgan,  kelgusi  burjua  jamiyatining  vakili  Ejen  Rastinyak 

bir kuni qarindoshi vikontessa de Bosean xonimnikiga ballga boradi. Shu balda u 

g‗oyatda  latofatli  va  malohatli  grafinya  Anastazi  de  Resto  bilan  tanishadi.  Ertasi 

kuniyoq  u  go‗zal  xonim  bilan  uchrashuv  belgilaydi.  Nihoyat,  Rastinyak  g‗oyatda 

bashang  kiyinib,  shirin  xayollar  og‗ushida  grafinya  huzuriga  yo‗l  oladi.  Ejen 

kiyimlariga  chang  yuqtirmaslik  uchun  nihoyatda  ehtiyotkorlik  bilan  yurib 

bormasin,  baribir  kiyimlari  chang  bo‗ladi.  U  shimi  bilan  etigini  tozalarkan, 

shunday deydi: 

―

 

Si j‘étais riche, se dit-il en changeant une pièce de cent sous qu‘il avait 

prise 

en cas de malheur,

 je serais allé en voiture, j‘aurais pu penser à mon aise. 

(

Balzac. Le père Goriot, p. 63

) 

―  «Bud  ya  bogat,  ―  razmo‗shlyal  Ejen,  razmenival  monetu  v  sto  su, 

vzyatuyu 

na  krayniy  sluchay, 

―

 

exal  bo‗  ya  sebe  v  karete  i  mog  bo‗  dumat  na 

svobode». (

Balzak. Otets Gorio, str. 51

) 

― Boy bo‗lganimda, ― derdi o‗ziga o‗zi, har ehtimolga qarshi cho‗ntagiga 

solib  olgan  yuz  so‗mlik

 

pulini  maydalatarkan,  ―  karetada  yurib,  bamaylixotir 

xayol surgan bo‗lardim. (

Balzak. Gorio ota, str. 56-57

) 

Asliyatdagi 

sous