‘zbekiston respublikasi oliv va o rta maxsus ta’lim vazirligi

Nazorat uchun savol topshiriqlar.

1. 

IX-XII asrlarda ta’limiy-axloqiy asarlaming paydo bo‘lishi 

shart-sharoitlari.

390

---

2.  Ta’limiy-axloqiy  asarlar  mazmunidagi  o‘xshash  va  farqli 

tomonlami aniqlang.

3.  Ta’limiy-axloqiy  asarlarda  ifodalangan komil  insonga  xos 

xislatlar jadvalini tuzing.

4.  Yusuf  Xos  Hojibning  “Qutadg‘u  bilig”  asarida  nimalar 

haqida fikr bildirilgan?

5.  Inson  kamoloti  haqida  “Qutadg‘u  bilig”  asarida  nimalar 

ilgari surilgan?

391

---

XVI BOB. XIV-XVI ASRLARDA TARBIYA, MAKTAB VA 

PEDAGOGIK FIKRLAR

1. Sohibqiron Amir Temur (1336-1405)

Amir  Temur  Ko‘ragon  ibn  Amir  Tarag‘ay  Kesh  (Shahri- 

sabz)ning  Xo‘jailg‘or  (hozirgi  paytda  bu  qishloq  Yakkabog‘ 

tumaniga  qarashli)  qishlog‘ida  1336  yilning  9  aprelida  tavallud 

topgan.  Uning  otasi  Amir  Tarag‘ay  o‘ziga  to‘q,  badavlat  kishi 

bolgan.  Onasi  Tegina  Begim  esa  buxorolik  taniqli  olim 

Ubaydullohning qizi bo‘lgan.

Temur 7 yoshidan bilim olishni boshlaydi. U yosh bolalik dav- 

ridan boshlab maid, dovyurak, jasur bo‘lib o‘sadi. Harbiy san’atni 

mukammal  egallaydi.  Qur’oni  karimni  yod  oladi,  hadis  ilmini 

o‘rganadi.  Dunyoviy  bilimlarga  ham  ega  bo‘ladi.  Shuning  uchun 

ham  iymon-e’tiqodli,  halol  pok,  aql-zakovath,  o‘z  e’tiqodiga 

mustahkam rioya qiladigan, adolatli inson bo‘lib yetishadi.

Amir  Temur  o‘z  davlati  qudratini  yuqori  ko‘tarib  dunyoga 

tanitadi.

Amir  Temur  johillik,  yovuzlikni,  zo‘ravonlikni  yoqtirmas, 

insonparvar,  adolatli  hukmdor  edi.  Masalan,  “Temur  tuzuklari” 

hukmdoming hokimiyatni boshqarish qoidalari hamda odob-axloq 

me’yorini belgilab beruvchi yo‘riqnomadir.  Taniqli olim Bo‘riboy 

Ahmedov  “Temur  tuzuklari”  podsholaming  turish-turmush  va 

axloq-odob  nomialarini  belgilovchi  risoladir,  deb  ta’riflaydi. 

Haqiqatan ham, mazkur asami turmush odobi, hulq-odob qoidalari 

tartib  berilgan  an’anaviy  asarlar  qatoriga  qo‘ysak  bo‘ladi.  Zero, 

tarixan  ta’limiy-axloqiy  asarlaming  barchasida  ham  dastlab 

davlatni boshqarishga oid qarashlar, so‘ng axloq me’yorlari bayon 

etiladi.  Shunga  ko‘ra  bu  asardan  ta’limiy-axloqiy  asar  sifatida 

foydalanish maqsadga muvofiqdir.

Amir Temur bu asarida insonparvarlik, mehnatsevarlik, adolat- 

lilik,  vatanga  sadoqat,  jasorat,  to‘g‘rilik,  do‘stlik  va  hamkorlik,

392

---

mehr va muruwat ko‘rsatish, sabr-qanoat, yaxshilik kabi xislaHami 

ulug‘laydi  va  xiyonat,  bevafolik,  sotqinlikni  qoralaydi.  Hayotda 

“rosti-rusti”  qoidasiga  rioya  etgan,  Amir  Temurning  o‘zi 

naqshbandiylik tariqatidagi  “Dil ba yoru,  dast ba kor” tamoyiliga 

ko‘ra  ish  tutib,  Yusuf Xos  Hojib,  Abu  Nasr  Forobiy,  Jaloliddin 

Davoniy va boshqalar tomonidan targ‘ib etilgan va haqiqiy komil 

inson,  adolatli  hukmdor  uchun  zarur  bo‘lgan  quyidagi  o‘n  ikki 

qoidani o‘ziga yo‘riq qilib olganini ko‘ramiz:

-   Har yerda va har vaqt islom dinini quwatlash;

-   davlat va saltanatni boshqarishda o‘ n ikki tabaqa, toifadagi 

kishilarga tayanish;

-   dushman  bilan  kurashda  maslahat,  kengash,  tadbirkorlik 

bilan  ish  ko‘rish,  faollik,  hushyorlik,  ehtiyotkorlik  ko‘rsatish, 

saltanat  ishini  yurg‘izishda  murosay-u  madora,  muruwat  hamda 

sabr-toqat bilan ish ko‘rish;

-   davlat  ishlarini  yurg‘izishda  davlat  qonun-qoidalariga 

qat’iy rioya qilish; adolat va insof bilan ish yuritish;

-   sayyidlar,  ulamo,  mashoyix,  oqil-u  donolar,  muhandislar, 

tarixchilami izzat-hurmat qilish;

-   azm-u  jazm  bilan  ish  ko‘rish  (aytganiga  rioya  etish), 

buzuqchilikning oldini olish;

-   foqaroning axvolidan ogoh bo ‘ lib turish;

-   barchaga  hurmat-e’tiborda  bo‘lish,  yaxshilik,  muruwat, 

ehson, izzatu ikrom, haqqini ado etish;

-   farzandlar,  qarindoshlar,  oshnolar  va  do‘st  birodarlami 

doimo yodda tutib, ular bilan yaqin aloqada bo‘lish;

-   sipohiylami hurmat etish va ularga g‘amxo‘rlik qilish.

Ko‘rinib  turibdiki,  Amir  Temur  mazkur  talablarga  rioya

etgani tufayli uning saltanati rivoj topdi, fan va madaniyat taraqqiy 

etdi, davlatining nufuzi oshib, nafaqat Sharqda, balki G‘arbda ham 

mashhur bo‘Idi.Bu o‘n ikki qoidaga rioya qilishdan tashqari, Amir 

Temur o‘zining hayoti tamoyillari haqida shunday degan: “Men o ‘z 

hayotim  mobaynida  besh  narsaga  qat’iy  e’tiqod  qo‘ydim  va 

hamishalig‘  ularga amal qildim, ular ushbulardir: