‘zbekiston respublikasi oliv va o rta maxsus ta’lim vazirligi


2. Muhammad Tarag‘ay Ulug‘bek



Download 19,15 Mb.
Pdf ko'rish
bet256/412
Sana15.07.2021
Hajmi19,15 Mb.
#120500
1   ...   252   253   254   255   256   257   258   259   ...   412
Bog'liq
Umumiy pedagogika Mavlonova R.A

394


2. Muhammad Tarag‘ay Ulug‘bek

Ulug‘bek  1394  yilning  22  martida  Eronning  g‘arbidagi 

Sultoniya  shahrida  bobosi  Sohibqiron  Amir  Temurning  harbiy 

yurishi  paytida  tavallud  topdi.  U  Shohruh  Mirzoning  to‘ng‘ich 

o‘g li  boiib,  unga  Muhammad  Tarag‘ay  ismi  berildi.  Lekin  uni 

bobosi  alohida  mehr  bilan  “Ulug‘bek”  deb  atayvergani  uchun 

uning asosiy ismi Ulug‘bek bo4lib qoladi va jahonga ana shu nom 

bilan  shuhrat  tarqatadi.  Ulug‘bekning  otasi  Shohruh  Amir 

Temurning  uchinchi  o‘g‘li  bo" lib,  Xuroson hukmdori,  ma’rifatli, 

ilm-fanga  qiziqqon  shoh  edi.  Onasi  Gavharshodbegim  ham  o‘z 

davrining oqila, bilimdon ayollaridan hisoblanardi.

...  “Taqdir  bu  ulug‘  zotning  zimmasiga  behad  ulkan  va 

mashaqqatli vazifalar yukladi. Buyuk sarkarda amir Temur bunyod 

etgan saltanatning vorisi bo‘lishdek mislsiz sinov aynan unga nasib 

etdi”.1

Ulug‘bekning  bolalik  yillari  bobosi  Temurning  harbiy 

yurishlarida o‘tdi.  Garchi Ulug‘bek tug‘ilganda biroz zaif bo‘lgan 

bo‘lsa-da, harbiy yurishlar davrida chiniqdi.

Amir Temur nabirasi Ulug‘bekning o‘ tkir zehnli, aqlu farosatli 

bo‘lganligi uchun juda  sevardi.  “Ko‘zimning nuri,  saltanatimning 

umidli niholi”, deb erkalatardi. Biroq, Ulug‘bek Mirzo nozik bo‘lib 

o‘sdi.  Buning  ustiga  ko‘p  vaqtini  kitob  mutolaa  qilish  bilan 

o‘tkazar, davlat ishlariga rag‘bati yo‘q ko‘rinar edi. Ulug‘bekning 

tarbiyasi  bilan  buvisi  Saroy  Mulk  xonim  shug‘ullanib,  sevimli 

nabirasiga o‘quv-yozuvni o‘rgatgani, tarixiy mavzularda hikoya va 

ertaklami so‘ylab bergani uning hayotida o‘ ziga xos maktab bo‘ Idi.

1405-1411  yillarda,  o‘sha davming  qomm-qoidalariga binoan 

amir shoh Malik yosh mirzoga otabegi bo‘lib tayinlangan. Otabegi 

Ulug‘bekka 

asosan 


harbiy 

va 


siyosiy 

tarbiyadan 

ilm 

o‘rgatgan.O‘rta  asrlardan  saqlanib  qolgan  kitoblarda  malum 



bolishicha,  saltanatga  vorislar  davlatni  boshqarishda  muayyan 

tartib-qoidalar  bayon qilingan  qollamnalar asosida tayyorlangan.

1 И.А.Каримов. Истиклол ва маьнавият. Тошкент, «Узбекистан»,  1994 й., 96-бет.

395



Shulardan  biri  Shahzodalar  va  Xonzodalar  bilishi  zarar  bo‘lgan 

“Suluk ul-muluk” (Podshohiarga qo‘llanma) kitobidir.

Ulug‘bek  ham  an’anaga  ko‘ra  mazkur  kitobni  mukammal 

o‘rganar va unda  ko‘rsatilgan davlatni  idora qilish  san’ati -  turli 

lavozim  egalarini  tayinlash,  soliq  to‘plash,  ruhoniylar,  mansab- 

dorlar  hamda  boshqa  yurtlardan  kelgan  elchilami  qabul  qilish, 

xayru  sadaqa  berish  kabi  tartib-qoidalar  bo‘yicha  ko‘nikmalami 

egallaydi.

Uiug‘bek yoshligidan ko‘p kitoblami mutolaa qiladigan bo‘lib, 

u ayniqsa, matematika, astronomiya ilmlariga qiziqdi.

U  bobosining  xos  munajjimi  mavlono  Badriddin  bilan  kocp 

vaqtini  o‘tkazar,  undan  hisob  va  taqvimdan  dars  olar,  ba’zi 

kechalari, qor tinib osmon yorishgan paytlarda yulduzlaming o‘mi 

va harakatini kuzatish bilan mashg‘ul bo‘lar edi.

1411 yilda 17yoshliUlug‘bekMirzoMovarounnahrvaTurkis- 

tonning  hokimi  etib  tayinlanishi  Temuriylar  xonadonida 

Ulug‘bekning mavqei naqadar yuksak  ekanligidan dalolat beradi. 

Ulug‘bek hokim bo‘lgach, bobosidan farqli o‘laroq harbiy yurishlar 

bilan qiziqmadi.  Aksincha,  u o‘rta asrlardagi boshqa hokimlardan 

o‘zgacha yo‘l tutdi, ko‘proq ilm-fanga moyil edi.

Samarqanddagi madrasa qurilishi 1417 yili boshlanib, uch yilda 

qurib  bitkaziladi.  Tez  orada  Ulug‘bek  madrasaga  mudarris  va 

olimlami to£play boshlaydi va shu tariqa uning falakiyotshunoslik 

maktabi  shakllanadi.  Bu  maktabning  asosiy  mudarrislari  ilmiy 

ishlarga  qulay  sharoit  va  panoh  izlab  Temur  davridayoq 

Samarqandga  kelgan  Taftazoniy,  Mavlono  Ahmad  va  Qozizoda 

Rumiy  kabi  olimlar  edi.  Qozizodaning  maslahati  bilan  Ulug‘bek 

otasining  mulki  Xurosonning  Koshon  shahridan  G‘iyosiddin 

Jamshid  Koshiyni  chaqirtirdi.  Shunday  qilib,  Movarounnahming 

turli  shaharlaridan va  Xurosondan  to‘plangan  olimlar  soni  1417 

yilga  kelib  100  dan  ortib  ketdi.  Ular  orasida  adiblar,  muarrixlar, 

xattotlar,  rassomlar, me’morlar bor edi.  Lekin yulduzshunoslik va 

riyoziyot  sohasidagi  olimlar  sharafliroq  va  obro‘liroq  edi.  Ular 

orasida Qozizoda va Koshiy eng salobatli va nufuzli edilar.

1420  yili  Samarqand madrasasining tantanali ochilishi bo‘ldi. 

Manbalarda 

qayd 

etilishicha, 



“madrasa 

binosi 


bitishiga

396


yaqinlashganda,  bu  yerga  to‘plangan  adabiyot,  san’at  va  fan 

namoyandalari  Ulug‘bekdan  madrasaga  kimni  mudarris  etib 

tayinlamoqchisiz,  deb  so‘rashganda,  Ulug‘bek,  barcha  fanlardan 

xabardor  biror  odamni  qidirib  topaman,  deb  javob  bergan.  Shu 

yerda  g‘ishtlar  orasida  oddiy  kiyimda  o‘tirgan  mavlono 

Muhammad  Ulug‘beknmg  bu  gapini  eshitib  qolgan  va  shu  onda 

o‘midan turib,  bu vazifaga men loyiqman,  degan.  Shundan keyin 

Ulug'bek  uni  imtihon  qilib,  uning  chinakam  bilimdon  odam 

ekanligiga  ishonch  hosil  qilgan  va  uni  hammomda  yuvintirib, 

yaxshi kiyintirish to‘g‘risida buyruq bergan. Madrasaning ochilish 

kunida  mavlono  Muhammad  mudarris  sifatida  ma’ruza  o‘qigan; 

Mavlono  Muhammadning  olimlardan  90  kishi  ishtirokida  qilgan 

ma’ruzasini Ulug‘bek bilan Qozizoda Rumiydan boshqa hech kim 

tushima  olmagan.  Chunki  bu  ma’ruza  haddan  tashqari  ilmiy 

jihatdan kuchli va murakkab masalalami o‘z ichiga olgan edi.”

Bu yerda tilga olingan Qozizoda Rumiy (Salohiddin Musa bin 

Mahmud)  mashhur  matematik  va  astronomdir.  U  Ulug‘bek 

madrasasining dastlabki mudarrislaridan biri edi. G‘oyat bilimli bu 

olimni zamondoshlari “o‘z davrining Aflotuni” deb ataganlar.

Ulug‘bek  “Ziji”  o‘rta  asrlardagi  eng  mukammal  asar  bo‘lib, 

tezda zamondoshlarining diqqatini  o'ziga jalb etdi.  Eng aw al,  bu 

asar  Samarqandda  Ulug‘bek  atrofida  to‘plangan  olimlar  ijodiga 

katta ta’sir ko‘rsatdi.

1449  yili  Ulug‘bekning  fojiali  halokatidan  so‘ng  Samarqand 

olimlari  asta-sekin  Yaqin  va  o‘rta  Sharq  mamlakatlari  bo‘ylab 

tarqalib ketadilar. Ular o‘zlari borgan yerlarga Samarqand olimla- 

rining  yutuqlarini  va  “Ziji”ning  nusxalarini  ham  yetkazadilar. 

Jumladan,  Ali  Qushchi  1473  yili  Istambulga  borib,  u  yerda 

rasadxona quradi.  Shu tariqa Ulug‘bek “Ziji” Turkiyada tarqaladi 

va Turkiya orqali Ovro‘pa mamlakatlariga ham yetib boradi.

Hozirgi  kundagi  ma’lumotlarga ko‘ra “Zij”ning  120  ga yaqin 

forsiy va 15 dan ortiq arabiy nusxasi mavjud.  0 ‘rta asrlarda yozil- 

gan hech bir astronomik yoki riyoziy asar bunchalik ommalashma- 

gan.  “Ziji”  musulmon  mamlakatlarining  deyarli  barchasida 

o‘rganilgan.

397



Mirzo  Ulug‘bek  xizmatlaridan  yana  bin  shimdaki,  u  awalo 

yosh avlodning aqliy va ma’rifiy tarbiyasiga katta ahamiyat berib, 

ulami  dunyoviy  bilimlami  egallashga  da’vat  etdi,  har  qanday 

johillik va bilimsizlikka qarshi kurashdi. U insonning imkoniyatlari 

cheksiz ekanligiga ishora qilib, yoshlarni ilm egallashga, insofli va 

himmatli bo‘lishga, halollik va rostgo‘ylikka da’vat etadi.

Ulug‘bekning  biiimlarmi  nafaqat  kitoblardan,  balki  bevosita 

hayotning o‘zidan ham olishni tavsiya etadi.

Ulug‘bek  yangi-yangi  ilmiy kashfiyotlar  qilishni  inson uchun 

oliy  fazilat  deb  biladi.  U  Movarounnahr  shaharlarini,  xususan 

Samarqand  va  Buxoroni  ilm-u  ma’rifat  dargohiga  aylantiradi. 

Ulug‘bek  “Bilimga  intilish  har  bir  muslim  va  muslima  uchun 

farzdir” degan shiomi  ilgari  suradi va uni madrasaning peshtoqiga 

yozdirib  qo‘yadi.  Madrasada  esa  ilmning  turli.  sohalarining  o‘qi- 

tilishiga jiddiy e’tibor beriladi.

Ulug‘bekning fikricha, ta’lim-tarbiyada matematika, falakkiyot 

fanlari  bolaning  aqliy  qudrati  va  qobiliyatini  o!stirishda  muhim 

vosita bo‘lsa,  tarix 




Download 19,15 Mb.

Do'stlaringiz bilan baham:
1   ...   252   253   254   255   256   257   258   259   ...   412




Ma'lumotlar bazasi mualliflik huquqi bilan himoyalangan ©hozir.org 2024
ma'muriyatiga murojaat qiling

kiriting | ro'yxatdan o'tish
    Bosh sahifa
юртда тантана
Боғда битган
Бугун юртда
Эшитганлар жилманглар
Эшитмадим деманглар
битган бодомлар
Yangiariq tumani
qitish marakazi
Raqamli texnologiyalar
ilishida muhokamadan
tasdiqqa tavsiya
tavsiya etilgan
iqtisodiyot kafedrasi
steiermarkischen landesregierung
asarlaringizni yuboring
o'zingizning asarlaringizni
Iltimos faqat
faqat o'zingizning
steierm rkischen
landesregierung fachabteilung
rkischen landesregierung
hamshira loyihasi
loyihasi mavsum
faolyatining oqibatlari
asosiy adabiyotlar
fakulteti ahborot
ahborot havfsizligi
havfsizligi kafedrasi
fanidan bo’yicha
fakulteti iqtisodiyot
boshqaruv fakulteti
chiqarishda boshqaruv
ishlab chiqarishda
iqtisodiyot fakultet
multiservis tarmoqlari
fanidan asosiy
Uzbek fanidan
mavzulari potok
asosidagi multiservis
'aliyyil a'ziym
billahil 'aliyyil
illaa billahil
quvvata illaa
falah' deganida
Kompyuter savodxonligi
bo’yicha mustaqil
'alal falah'
Hayya 'alal
'alas soloh
Hayya 'alas
mavsum boyicha


yuklab olish