‘zbekiston respublikasi oliv va o rta maxsus ta’lim vazirligi

Tarbiya — arabcha so‘zdan olingan bo‘lib, parvarish qilmoq, 

ta’lim bermoq, o ‘rganish, odob о ‘rgatish, mehribonlikко‘rsatish, 

himoya  qilish  singari  ma’nolarni  anglatadl

 

Shu  o‘rinda 

Zardushtlik  draining  muqaddas  kitobi  boimish  “Avesto”  katta 

ahamiyatga  ega.  “Avesto”da  insonning  barkamol  bo‘lib  yetishi- 

shida  uning 

so ‘zi, fikri,  ishi,

  birligiga  katta  e’tibor  berilgan.  Bu 

axloqiy uchlik eng qadimgi  davrlardan boshlab undan keyin yara- 

tilgan barcha ma’rifiy asarlarga asos boigan desak xato qilmagan 

bo‘lamiz.  Ayniqsa,  “Avesto”da  inson  tarbiyasiga,  insonlaming 

jamiyatda tutgan  o‘miga  munosabati  to‘liq  yoritilgan.  Zardusht 

ta’limotida tarbiya haqida quyidagicha fikr bildirilgan.

Tarbiya  — hayotning  eng  muhim  tirgagi  (tayanchi)  bo‘lib 

hisoblanishi  lozim.  Har bir yoshni  shunday tarbiyalash zarurki,  u 

awalo yaxshi o‘qishni  va so‘ngra esa yozishni o‘rganishi bilan eng 

yuksak  pog‘onaga  ko‘tarilsin  deb  aytadi  va  yana  yaxshi 

ovqatlanadigan xalqdan yaxshi nasi -  sog‘lom avlod qoladi”  -  deb 

ta’kidlaydi. Tarbiya ijtimoiy hodisa. Tarbiya kishilik  jamiyatining 

paydo  bo‘lishi  bilan  vujudga  keladi,  taraqqiy  etdi,  jamiyatning 

o‘zgarishi  bilan  tarbiya  ham  o‘zgarib  bordi.  Tarbiya  xulqni 

boshqarish va belgilash  bir-birini  talab  etadigan va belgilaydigan 

tarkibiy  qismlar  —  axloqiy  ong  axloqiy  faoliyat  va  axloqiy 

mimosabatlarning  murakkab  yig‘indisidir.  Tarbiya  shaxsni 

maqsadga  muvofiq  takomillashtirishning  pedagogik  jarayoni 

bo‘lib, tarbiyalanuvchilaming shaxsiga muntazam va tizimli ta’sir 

etish imkoniyatini beradi.  Tarbiya -  о‘sib kelayotgan yosh avlodda

224

---

hosil  qilingan  bilimlar  asosida  aqliy  kamolot  -   dunyoqarashni, 

insoniy  e’tiqodni,  burch va  mas’uliyatni, jamiyatimiz  kishilariga 

xos boigan axloqiy fazilatlami yaratishdagi maqsadni ifodalaydi.

Tarbiya  deb  -  tarbiyachi  o‘zi  xohlagan  sifatlarini  tarbiya- 

lanuvchilarning  ongiga  singdirishi  uchun  ulaming  ruhiyatiga 

ma’luxn maqsadgako‘ra tizimli ta’sir ko‘rsatishiga aytiladi. Tarbiya 

bola tug‘ilganidan umxining oxirigacha davom etadigan j arayondir.

Tarbiya -  biror maqsadga qaratiigan jarayon, u doimo muayyan 

rejaga ega bo‘ladi va buning uchun maxsus vakolatga ega bo‘lgan 

kishilar  tomonidan  amalga  oshiriladi.  Hamma  davrlarda  ham 

tarbiyachilar  yoshlaming  axloqi  va  odobi, iy’moni  va vijdoni, 

bilimi -  malakasi,  xatti-harakati,  yo‘nalishi,  tarixiy tajribasi,  davr 

talablari  va  ehtiyojlari,  istiqlol  vazifalari  bilan  uyg‘unlashtirib 

shakllantirishga,  rivojlantirishga  harakat  qilganlar.  0 ‘z  oldiga 

inson  kuchi,  bilimi  va  irodasi  bilan  bajarilishi  mumkin  bo‘lgan 

muayyan  maqsadlami  qo‘ygan  davlatlar  ham  ta’lim-tarbiya 

ishlariga befarq qaramagan.

O'rta  Osiyo  mutafakkirlarining  tarbiya  haqidagi  fikrlari  -  

o'gitlari. shunday kuchga egaki, ular yoshlar qalbida insoniylik urag‘- 

larining unishiga, katta hayot yo‘liga olib chiqishiga yordam beradi.

Shu  bois  mutafakkir  allomalarimizdan  Bahovuddin  Naqsh- 

band, Abu Nasr Forobiy, Yusuf Xos Xojib, Abu Rayhon Beruniy, 

Abu AH  ibn Sino, Umar Xayyom, Munawarqori, Abdulla Avloniy 

va boshqalaming ta’lim-tarbiya va ma’rifat haqidagi  g‘oyalaridan 

keng  foydalanib  bugungi  kun  talabiga  javob  bera  oladigan 

yoshlami tarbiyalashda muhim  omil bo‘lib hisoblanadi.

Bahovuddin  Naqshbandiyning  tarbiya  haqidagi  fikr  mulo- 

hazalari  va  pandu  nasihatlari  g‘oyat  qimmatlidir.  U  barkamol 

insonni  tarbiyalash  dastlab  odobdan  boshlanishini  ta’kidlab 

Shunday degan edi: “Adab hulqni chiroyli qilish, so‘z va fe’Ini soz 

qilishdir...  Adab  saqlash  -   muhabbat  samarasi,  у ana  muhabbat 

daraxtining  urug‘i  hamdir.  Agar  adabdan  ozgina  nuqsonga  yo‘l 

qo‘ysangiz  ham,  nimaiki  qilsang,  beadablik  ko‘rinadi.  Odam 

o‘zining  bir  xil  sifat  va  ko‘rinishida  olib  yurishi  lozimki,  toki 

odamlarda unga tasarruf (ta’sir qilish) ta’masi paydo bo'lmasin”.

Abu  Nasr  Forobiy  birinchi  bo‘lib  ta’lim  va  tarbiyaga  ta’rif

225

---

bergan  olimdir.  Ta’lim  -   so‘z  va  o‘rganish  bilangina  amalga 

oshiriladi. Tartrya -  esa amaliyot, ish-tajriba  bilan, ya’ni  shu  yo‘l 

orqali amalga oshiriladi,  deydi.

Abu Nasr Forobiyning  fikricha,  har bir  shaxs  munosib  odam 

bo‘lishi  uchun  unga  ta’lim  va  tarbiya  zarurdir.  U  ta’lim  orqali 

nazariy kamolotga erishadi. Tarbiya orqali esa kishilar bilan mulo- 

qotni, axloqiy qadr qimmatni va amaliy faoliyatni o'rganadi. Foro- 

biy bolalaining  fe’l -  atvoriga  qarab  tarbiya jarayonida “  qattiq” 

yoki “yumshoq” usullardan foydalanish kerak deb hisoblaydi:

1 .T arbiyalanuvchilar o‘qish -  o‘rganishga moyil bo‘ Isa, ta’lim- 

tarbiya jarayonida yumshoq usul qo‘llanadi.

2.Tarbiyalanuvchilar o‘zboshimcha,  itoatiz boisa,  qattiq  usul 

qo‘llanilishi lozim degan fikmi bildiradi.

Yusuf  Xos  Xojib  -   tarbiya  kishini  ezgulikka  o‘rgatmog‘i 

kerak.  Ezguning har  ishi chiroyli, har bir qadami  go‘zal.  Ezgulik 

aslo qarimaydi.

Yusuf  Xos  Xojib  tarbiyani  juda  murakkab  jar ay on  deb 

tushunadi.  U  beldan  madomi,  tandan  quvvatni,  ko‘zdan  numi, 

dildan oromni talab qiladi degan fikmi bildiradi.

Abu  Rayhon  Beruniy  inson va axloqiy tarbiya  haqida fikr 

yuritar  ekan,  «insonga  yer  yuzini  obod  etishi  va  uni  boshqarib 

turishi uchun aql-zakovat ato etilgan,  shuning uchun har bir inson 

yuksak axloqli bo‘lishi lozim», -  deydi.

Abu  Ali  ibn  Sino  bola  tarbiyasi  haqida fikr bildirar ekan, 

bola tarbiyasini unga ism qo‘yishdan boshlashni lozim deb topadi. 

Bolaga munosib ism tanlash ota-onaning dastlabki olijanob vazifasi 

deb  biladi.  Ibn  Sino  bola  tarbiyasi  bilan  awalo  ota-ona 

shug‘ullanishi kerak deydi.

Umar  Xayyomning  ta’kidlashicha  tarbiyaning  maqsadi 

“sog‘lom  fikr,  ziyrak  aql  va  o‘tkir  zehnga  ega  bo‘Igan  insonni 

shakllantirishdan iborat bo‘lmog‘i  kerak”. Faqat chuqur zehngina, 

barkamol  xalqni  qondira  oladigan  ilhomga  erishishi  va  uning 

yordami  bilan  yuksak  aql-idrok  farog‘atni  hosil  qilish  mumkin, 

lekin  shuning  o‘zi  kifoya  qilmaydi,  inson  yuksak  axloqqa  ega 

bo‘lishi, yaqinlarini sevishi lozim.

Jaloliddin  Devoniy  bolaning  tarbiya  olishi,  odob  axloqli

226

---

boiislii,  uning  keyingi  tarbiyasiga  bog‘liq.  Chunki  hayotda  har 

kuni bola ko'radigan, muloqotda bo‘ladigan narsaiar uning xulqiga 

yaxshi  va  yomon  tomondan ta’sir etadi.  Bolada har  kuni  insoniy 

xislatlar: 

yurish-turish  qoidalari,  xushmuomalalik,  ota-ona  va 

boshqa katta yoshdagilarni hurmat qilish, to‘g‘rilik va rostgo‘ylikni 

o'rganish,  shirinsuxanlik,  kamtarlik,  so'zlashuv  odobiga  rioya 

qilish kundalik turmushda o‘rganiladi.

Munavvarqori  bolalar tarbiyasida faqat ota-onalar emas, balki 

muallim vakeng jamoa javobgar ekanligini aytib, ulardan bolalami 

axloqli  qilib tarbiyalashni talab etdi.  U yoshlami bilimi arni puxta 

egallashga; mehnat qilishga, umuminsoniy qadriyatlarga sadoqatli 

bo'lishga chorladi, ota-onalami  farzandlarida ma’naviyat, nafosat, 

go‘zallik  tuyg‘usini  rivojlantirishga  da’vat  qildi.  Munawarqo- 

rining fikricha,  yosh avlodni tarbiyalash bilangina millatni uyg‘o- 

tish, Vatanni ozod qilish, xalq ma’naviyatini yuksaltirish, turmush- 

ni farovonlashtirish mumkin. Adib yoshligidan bolalar da melmatga 

qiziqish, g'ayrat, jasorat fazilatlarini tarbiyalashni tavsiya etadi.

Tarbiya  xususida  taniqli  o‘zbek  pedagogi  Abdulla  Avloniy 

shunday deydi: Al-hosil, tarbiya bizlar uchun yo hayot, yo mamot, 

yo  najot  -  yo  falokat,  yo  saodat  yo  falokat  masalasidur1.  Ushbu 

fikrlardan  anglaniladiki, shaxs tarbiyasi hususiy ish emas, balki ij- 

timoiy, milliy ishdir. Zero, har bir xalqning taraqqiy etishi, davlat- 

larning qudratli bo‘lishi avlodlar tarbiyasiga ko‘p jihatdan bogiiq.

Shu  o‘rinda  yurtboshimiz  Islom  Karimov  ta’kidlagamdek 

“Farzandlarimizni  mustaqil  va  keng  fikrlash  qobiliyatiga  ega 

boigan, ongli yashaydigankomil insonlar etib voyaga yelkazish— 

ta’lim-tarbiya  sohasining  asosiy  maqsadi  va  vazifasi 

bo‘lishi 

lozim, deb qabul qilishimiz kerak ”. Bu esa ta’lim va tarbiya ishini 

uyg‘un holda olib borishni talab etadi.  Jamiyatimiz komil insonni 

tarbiyalashda,  uning  ma’naviyatini  shakllantirishda  eng  asosiy 

o‘rinni egallaydi. Komil inson tarbiyasi davlat siyosatining ustivor 

sohasi hisoblanadi. Komil inson deganda biz, awalo yuksak ongli, 

mustaqil fikrlaydigan, xulq-atvori bilan o'zgalarga ibrat bo‘ladigan 

bilimli, ma’rifatli kishilami tushunamiz.

1 Abdulla Avloniy, Turkiy guliston yoxud ahloq. Tosbkent, O’qituvchi,  1992.

227

---

Tarbiya  qoidasi  -  pedagog  ta’lim  va  tarbiya  jarayonini 

yaxshiroq  tashkil  etish  maqsadida  foydalanadigan  boshlang‘ich 

holat, rahbarlik asosidir.

Tarbiya  qoidalari  o‘qituvchi,  tarbiyachilarga  yo‘l-yo‘riq 

ko‘rsatuvchi  qoidalar  hisoblanadi,  yangi  kishini  shakllantirish 

vazifalari  bilan  belgilanadi.  Tarbiya  qoidalari  Sharq va Markaziy 

Osiyo  faylasuf-donishmandlarining  fikrlari  va  milliy  pedagogika 

erishgan  yutuqlarga  asoslanadi.  Tarbiya  qoidalari  mustaqil 

xarakterga  ega  bo‘lib,  tarbiyaning  o‘ziga  xos  xususiyatlarini  va 

qonuniyatlarini  aks  ettiradi.  Tarbiyaviy  jarayonda  bu  qoidalarga 

rioya  qilish  uning  samarasini  oshiradi,  yaxshi  natijalarga  olib 

keladi. Tarbiya qoidalariga quyidagilami kiritish mumkin:

-  tarbiyaning maqsadga qaratilganligi qoidasi.

-   tarbiyada insonparvarlik va demokratiya qoidasi.

-   tarbiyada  milliy  va  umuminsoniy  qadriyatlarning  ustunligi 

qoidasi.

-  tarbiyada o‘quvchilarning yosh va shaxsiy xususiyatlaming 

hisobga olish qoidasi

-   izchillik,  tizimlilik,  tarbiyaviy  ta'sirlaming  birligi  va 

uzluksizligi qoidasi va boshqalar.