‘zbekiston respublikasi oliv va o rta maxsus ta’lim vazirligi

1-yo‘nalish.  Kreativlikni  intellekt  bilan  bog‘liqligi  masaia- 

larini va  kreativlik bilan bog£liq  ta’limiy jarayonlami  belgilashni 

o ‘rganadi.

2-yo‘nalish.  Shaxs va uning psixologik o‘ziga xosligi lieativ- 

likning  asosiy  aspekti  ekanligi.  shaxsga  va  uning  motivatsion 

chizgilariga urg‘u berilishi bilan tasniflanadi.

Intellektual  faktorlarni  ta’limiy yo4nalishlarda qo‘llanilishida, 

kreativlikni o£rganish, baholashda 1950 yillarda J.Gilford va uning 

izdoshlari  16  ta  gipotetik  intellektual  qobiliyatni  ajratib 

ko‘rsatadilar.  Ular  orasida:  fikming  turliligi  (ma’lum  vaqt  orali- 

g‘idagi g‘oyalarning miqdori), fikming (bir g‘oyadan ikkinchisiga 

ko‘cha  olishi)  originalligi  (o'ziga  xoslik  -   umume’tirof etilgan

205

---

qarashlardan  farq  qiluvchi  g‘ovarii  yaratish  qobiliyati),  qiziquv- 

chanlik (o‘zini o‘rab turgan olamdagi muammolarga ta' sirchanlik), 

gipoteza  qilish  qobiliyati  (reaksiyaning  stimuldan  mantiqiy 

mustaqilligi),  fantastikali  (stimul  va  reaksiya  orasidagi  mantiqiy 

bog‘liqlikning  borliq  hayotdan  butunlay  uzilganligi).  Gilford  bu 

faktorlami  tafakkuming  divergentligi  degan  umumiy  nom  bilan 

ataydi,  u  muammo  endigina  aniqlanayotgan..  uning  yechimini 

awaldan  belgilangan,  aniq  yechimi  bo‘lmagan  vaqtda  yuzaga 

keladi,  deydi  (ma’lumotga  tayanuvchi  yoki  muammoning  «mos» 

yechimi, konvergent tafakkurdan farqli ravishda).

Tafakkumi  ifodalovchi  qobiliyatlami  o‘rganish,  an’anaviy 

intellektual testlar vositasida kreativlikni maxsus testlar vositasida 

aniqlash jarayonida olimlar qarama-qarshi natijalarga erishdilar. Bu 

natijalar asosida  intellekt va kreativlik  o‘zaro  aloqadorligi  haqida 

xulosa chiqarish mumkin emas. Agarda testlar o‘miga kreativlikni 

baholovchi  boshqa  mezon — bajaruvchi  faoliyat  yuritgan  ish  turi 

bo‘yicha erishilgan ijodiy muvaffaqiyatlar bo'yicha baholanganda, 

intellekt va kreativlikni belgilovchi bir xil mazmunga ega natijaga 

erishish mumkin. Ba’zi olimlar kreativlikka intellektning an’anaviy 

testlar  yordamida  o‘lchab  bo‘lmaydigan  bir  qirrasi  sifatida 

yondashadilar. Ular kreativlikni orttirilgan tajribaga, o‘zlashtirilgan 

bilim  va  malakalar  tasnifiga.  qurshab  turgan  muhitning  o‘ziga 

xosligiga 

bog‘liqligini 

ko‘rsatadigan 

tajribalar 

natijasiga 

tayanadilar.  Barcha  mamlakatlarda  tabaqalashtirib  o‘qitiladigan 

sinf  o‘quvchilari  kreativlik  testlari  bo‘yicha  o‘zlarining  oddiy 

sinflarda o ‘qiydigan tengdoshlariga nisbatan yaxshiroq natijaga ega 

bo‘lganlar.

Kreativlikni  baholashda  atrof-muhitmng  bog‘liqligi  uning 

shakllanishi  va  rivojlanishida  namoyon  bo‘ladi.  Awalo  qanday 

muhitdan rivojlantiruvchi ta’simi kutish mumkin? Tadqiqotlaming 

natijasiga  ko‘ra,  muhit,  axborotning  ko‘pligi  va  erkinlikni 

ta’minlanganligi  bilan  ajralib  turishi  kerak.Tadqiqotlar  kreativ- 

likning rivojlanishida shaxsiy qobiliyatning katta  ahamiyatga ega 

ekanligini ko‘rsatadi.

Kreativlikni  o‘rganishda  yakka  yondashuvda  asosiy  e’tibor 

hissiy va motivatsion omillarga qaratiladi. Kreativlik bilan bog‘liq

206

---

shaxsiy qobiliyatlar munosabatida turli tadqiqotlar natijasida o‘zaro 

moslik  mavjud.  Kreativ  individlami  kreativmaslardan  ajratib 

ko‘rsatadi.  Ba’zilarda  shaxsiy  o‘ziga  ishonch,  tajovuzkorlik,  o‘z- 

o‘zidan  qoniqish,  ijtimoiy  cheklovlarga  va  o‘zgalar  fikriga 

toqatsizlik  aniqlangan.  Ba’zi  psixologlaming  fikricha,  kreativ 

bo‘lmagan tipdan farqli ravishda, kreativlikka ega bo‘lgan kishilar 

tipi  mavjudligini  bildiradi.  Shunisi  qiziqki,  bolalar  va  yoshlar 

orasida  o‘tkazilgan  tadqiqotlar  yosh  va  balog‘atga  yetgan 

individlarda  kreativlik  belgilari  bir  xil  bo‘ladi.  Shunday  xulosa 

chiqarish  mumkinki,  kreativlik  shaxsiy  qobiliyatlarga  asoslangan 

holda bolalaming juda kichikligidan bashoratlash mumkin.  Ijodiy 

muvaffaqiyatlar asabbuzarliklar bilan bog‘liq degan nuqtayi nazar 

ham  mavjud.  Shu  bilan  birga  bu  fikrga  qarama-qarshi  ravishda 

yuksak  kreativ  individlarda  katta  ruhiy  kuchga  egalik,  tashqi 

muhitga,  turli  nizolarga  nisbatan  muvozanat  mavjudligini 

ta’kidlovchi  tadqiqotchilar ham mavjud. Kreativlikni motivatsion 

tasniflashga  aloqador yagona qarashlar mavjud emas.  Bir nuqtayi 

nazarga  asosan  kreativ  individ  o‘z  imkoniyatlaridan  iloji  boricha 

samarali  foydalanishga,  yangi,  o‘zlashtirilmagan  yangi  faoliyat 

turlarini bajarishda o‘z qobiliyatlarini ishga soladi. Boshqa nuqtayi 

nazarga  ko‘ra  kreativ  bolalar  motivatsiyasi  tavakkalchilik,  o‘z 

imkoniyatlari 

chegaralarini 

aniqlashga 

asoslanadi.Yuqorida 

aytilganlami  xulosalab  aytish  mumkinki,  intellektual  qobiliyat- 

laming  kreativlik  deb  nomlanadigan  alohida  tipi  bugungi  kun 

psixologlari tomonidan keng ko‘lamda o‘rganilmoqda.

Kreativlik va  shaxsning ijodiy muvaffaqiyatlari orasida bog‘- 

liqlik mavjud, ammo uning xususiyatlari oxirigacha o‘rganilmagan. 

Kreativlikni intellektning an’anaviy tushunchalaridan ajratib olish 

mumkin emas.Kreativlikning birinchi testlari J.Gilford tomonidan 

XX asrning 50 yillarida yaratilgan.

Bu metodika Janubiy Kalifomiya testlari nomi bilan mashhur 

bo‘lib,  Gilford  tomonidan  divergent  deb  nomlangan  fikrlashning 

o‘ziga  xos  tipini  belgilashda  foydalanilgan  14  ta  testdan  iborat 

bo‘lgan. Ulaming dastlabki  10 tasiga og‘zaki javob, 4 tasiga tasvir 

orqali javob talab etilgan.Verbal vazifalardan namunalar:

207

---

1.  So‘zdan 

foydalanishda 

yengillik. 

Berilgan  tovush 

ishtirokida so‘z yozing (“o” -  oy, ro‘mol, oddiy, muddao va b.);

2.  Assotsiatsiyalardan  foydalanishdagi  yengillik.  Berilgan 

so‘zga  mazmunan  o‘xshash  so‘zlarni  yozing  (“og‘ir”,  “zilday”, 

“vazmin” va boshqalar).

Tasviriy  vazifa  na’munasi.  Bezash.  Ma’lum  obyektlami  de- 

tallar  bilan  to‘ldirish.Gilford  testlari  kattalar  va  yuqori  sinf 

o‘quvcMlaxiga  mo‘ljallanadi.  Ulami  standartlashtirish  katta  bo‘l- 

magan tanlovlarda, ishonchlilik ma’lumotlari bir testdan ikkinchisiga 

o‘tganda  o'zgarib turadi va toiiq  qoniqarii  bo'lmaydi.  Psixologlar 

fikricha, ijodiy qobiliyatlami baholashda Gilford testlari samaraliligi 

kam bo‘lishiga, bilimlar natijasini bilish shaxsiy xarakterlarga emas, 

balki bajarish tezligiga asoslangani sabab bo‘ladi. Bundan tashqari, 

vazifalar ma’lum sondagi javoblami belgilanmagan, bu natijani aniq 

hisoblash  imkonini  bermaydi.  Shu  sababli,  ba’zi  psixodiagnostlar 

kreativ  testlar  uchun  va  ulaming  natijalarini  aniqlashda  ishonchli 

mutaxassisiami  jalb  etishni  taklif  qiladilar.  Hozirgi  kunda 

talabalaming  ijodiy qobiliyatlarini rivojlantirishda E.P.Goirensning 

kreativlik  testlaridan  foydalanilmoqda.  Gorrens  test  topshiriqlari 

ijodiy  jaravon  modeli  sifatida  ko‘rilib,  unda  talabalaming  bilimi 

natijaga emas,