Ўзбекистон республикаси олий ва урта махсус таълим вазирлиги урганч давлат университети менежмент ва маркетинг кафедраси

6.1-расм. Тадбиркорлик мууитининг шаклланиши

Иқтисодий фаоллик ва мустакилликнинг мууим шакли булмиш тадбиркорлик республикамизда бандликнинг аник шаклини ва янги иш жойларини барпо этиш йулида энг ривожланган давлатлар томонидан қўллаб-кувватланиб келинмокда. Тадбиркорликнинг давлат томонидан қўллаб-кувватланиши бир неча йиллар мобайнида маслауатлар бериш, молиявий ёрдам курсатиш ёки соликлар тулашда тадбиркорлар учун маълум бир имтиёзлар берилишида акс этмокда.

Тадбиркорлик мууити мамлакатнинг ривожланиши асосини ташкил килади ва ишбилармон кишиларнинг фаолият мазмунини белгилаб беради. Турли мамлакатларда тадбиркорлик мууити турличадир. Ривожланган мамлакатларда бундай мууит ўзининг қулайлиги уамда иқтисодий жараёнларнинг юкори даражада унумли ташкил килиниши билан ажралиб туради.
Иқтисодий жараёнлар канчалик унумли булса, жамият моддий ва маънавий жиуатдан шунчалик юкори даражада булади. Иқтисодий жараёнларнинг самараси амалда фаолият кўрсатаётган тадбиркорларнинг сони ва сифати уамда шу фаолият билан шуҒулланмокчи бўлган кишилар сони билан белгиланади. Бу, ўз навбатида, тадбиркорлик ишига янги тадбиркорларни жалб қилиш, Иқтисодиётни эркинлаштириш ва тадбиркорлик мууити даражаларига богликдир. Охиргиси тадбиркорлик фаолиятига давлатнинг аралашиши даражасига боғлиқ. Давлат шундай шарт-шароитлар яратиб бериши керакки, унда тадбиркорларнинг ва тадбиркор булмокчи бўлганларнинг кизикиши, хоуиши ва интилишлари максимал даражада ўз ифодасини топсин. Жауон тажрибаси уам иқтисодий жиҳатдан ривожланишга эришган мамлакатларда тадбиркорлик учун барча қулайликлар яратиб берилганлигини курсатмокда.
Бизнесни самарали юритиш унга ташки мухитдан аралашишни ёктирмайди. Бизнесни юритишда ташкаридан озгина аралашув булса, унинг емирилишига олиб келмаса ҳам тадбиркорлик таркибларининг фаолият курсатишига салбий таъсир кўрсатади. Шунинг учун ҳам давлат иқтисодиётиёт учун керакли бўлган барча шарт-шароитларни яратиши ва тадбиркорлар учун кўпрок эркинлик бериши керак. Шунга асосланган ҳолда иш олиб бораётган Ўзбекистон жахон иқтисодиётида ўзининг муносиб ўрнини топмокда.
Юқоридагиларни хисобга олиб, тадбиркорлик мухитини яратиш билан боғлиқ бўлган омиллар гурухларга ажратилган ва шу асосда унинг шаклланиш ва ривожланиш механизмининг ташкилий-иқтисодий модели яратилган.
Тадбиркорлик мухитига таъсир этувчи омилларни қуйидаги гурухларга бўлиш мумкин:

• 
  аник бир махсулотга истеъмолчиларнинг тулов қобилияти. Бунда бозордаги мавжуд хакикий талаб билан кутилаётган талаб фаркланади.
  

Агар, махсулот (товар) ўзининг хусусиятлари билан аввалгиларидан ажралиб турса, унга бўлган талаб маркетинг усуллари билан аникланади:

• 
  таваккалчилик ва бозордаги хатарларни ўз зиммасига олиб, мулк жавобгарлиги асосида иш юрита оладиган тадбиркорлар. Улар ўз мулки, билим ва сармоясини самарали ишлата олувчи юкори малакали ва маълум бозор вазиятларига мослаша олиш қобилиятига эга бўлишлари керак;
  
• 
  сармояга эга бўлган инвесторлар. Бунга жисмоний шахслар ёки эркин сармояга эга корхоналар, ташкилотлар ҳамда тадбиркорларнинг ўзлари ҳам киради. Улар бир канча тоифани ташкил килади: банклар, жамҒармалар, суҒурта компаниялари, давлат ташкилотлари, чет эл инвесторлари ва бошқалар;
  
• 
  тадбиркорлик фаолиятини бир меъёрда олиб бориш имконини берувчи инфратўзилмалар. Улар қаторига молия-кредит, аудит, маркетинг, консалтинг, ахборот, суҒурта ва шу каби хизматлар курсатувчи ташкилотлар киради;
  
• 
  қарор қабул қилиш тизими. Бу тизим таркибига аввало, бизнеснинг ишончлилиги ва самарали бўлишини баҳолаш имконини берувчи мезонлар, усуллар тўплами киради. Тадбиркор бу тизим оркали ўз иши натижасини текшириш имконига эга бўлиши керак.
  

Шу омилларнинг тизимли ва ўзаро ҳаракат қонуниятлари тадбиркорликни фаоллаштиради ва у хўжалик механизми оркали амалга оширилади. Натижада, айрим худуд ва тармоқларда янги корхоналар, ишлаб чиқариш, хизмат курсатиш ва бошқа тадбиркорлик объектлари вужудга келади. Бундай фаолиятлар тадбиркорнинг билими, сармоялар, бозор талаби, давлат ва бошқа ташкилотларнинг ўзаро манфаатли ҳаракати туфайли фаоллаша боради ва бозорга мослашади.
Ишбилармонлик мухитини таҳлил қилиш жараёнида тадбиркор ҳар бир миллатнинг анъаналари, урф-одатлари, қандай Озиқ-овқатларни истеъмол қилиши ва қандай буюмларни кийишини инобатга олиши мақсадга мувофиқдир. Бундан ташкари ҳалкнинг тулов қобилиятини билиш ҳам катта аҳамият касб этади. Ушбу омил истеъмол товарлари ишлаб чиқаришни ташкил қилишда катта рол уйнайди. Тадбиркор шу омилни ҳар томонлама таҳлил қилишда ўз мамлакатидаги бозор вазиятини ҳамда ушбу махсулотни келажакда экспорт қилиш мумкин бўлган кушни мамлакатлар бозорини ҳам кўриб чиқиши керак.
ҳар бир тадбиркор ўзини ураб турган мухитга кушилиб кетиши учун ишни унинг таҳлилидан бошлаши лозим. Тадбиркорлик мухитини таҳлил қилишда тадбиркор маълум бир чегарада касбий фаолият курсатиш учун қандай иқтисодий манфаатини амалга ошириши мумкинлигини белгилаб олиши керак. Иқтисодий манфаатни амалга ошириш, авваламбор тадбиркорнинг ўз ишини ташкил килганлик даражасига боғлиқ булади. Ўз ишини ташкил килганлик эса тадбиркорнинг маълум бир ишбилармонлик мухитига мустакил кириши билан белгиланади.
Тадбиркор маълум бир тадбиркорлик мухитига киришар экан, диккат-эътиборини фақат ўз Ғояларини амалга оширишга эмас, балки қандай қилиб инвесторларнинг маблағларини тадбиркорлик фаолиятига жалб қилишга ҳам қаратиши керак.
Тадбиркорнинг ўз ишини ташкил қилишидаги асосий вазифа, аввало, ўз Ғояларини маълум бир мухитга тадбиқ қилиш учун керакли бўлган бирламчи капитални барпо қилишдан иборатдир.
Тадбиркорлик Ғоясини амалга ошириш учун ишлаб чиқариш жараёнининг мавжудлиги талаб қилинади.
Тадбиркор ишбилармонлик Ғояларига ва мақсадларига тўғри келадиган ва жалб қилинган капиталнинг хажмидан келиб чиққан ҳолда янги ишлаб чиқариш таркибини шакллантиради. Агар тадбиркор ўз Ғоясининг ташаббускори ва инвестори сифатида иштирок этаётган булса, фаолиятининг ташкилий-хуқуқий шаклини, корхона учун қушаётган ўз хиссасини олдиндан белгилаб олиши керак. Шундай қилиб, тадбиркорнинг ўз ишини ташкил қилиш тамойили жамият учун янги ишлаб чиқариш таркибини шакллантириш ва унда ўзининг қай даражада иштирок этишини белгилаб олишдан иборатдир.
Ўз ишини тўғри ташкил қилиш тадбиркорликнинг асосий омил-ларидан ҳисобланади. Шунинг учун ҳам тадбиркор бу феноменни барпо килувчи барча қисмларни ҳар томонлама эътиборга олиши керак. Тадбиркор фаолиятининг бу жихатларини ўрганишда унинг фаолияти кетма-кетлигини кўзатиш алоҳида аҳамият касб этади. Бунда тадбиркорнинг асосий ҳаракатлари кетма-кетлиги қуйидагича бўлиши мумкин:

• 
  биринчидан, бизнес Ғоясини ишлаб чиқиш;
  
• 
  иккинчидан, ишбилармонлик мухитини чуқур урганиб чиқиш;
  
• 
  учинчидан, тадбиркорнинг иқтисодий манфаати билан бизнес Ғоясининг ўзаро тўғри келиши, тадбиркорлик Ғояси билан тадбиркорлик мухитининг ўзаро мувофиқлиги;
  
• 
  тўртинчидан, Ғояни амалга ошириш учун керакли бўлган капитал хажмини белгилаб олиш;
  
• 
  бешинчидан, бизнес Ғояни амалга ошириш учун керак бўлган корхона ёки ташкилотни таркиб топтириш.
  

ҳар бир тадбиркорлик фаолиятининг асосини маълум бир Ғоя ташкил қилади. Бу Ғоялар оддийлиги билан ажралиб туради: кимдир товарни янгича жилдлаш Ғоясини беради, бозорда мавжуд бўлган товарга янгиликлар киритади ва шу асосида унга бўлган талаб даражасини оширишга ҳаракат қилади ва хоказо.
Ишбилармонлик Ғояси кўпинча ўз профессионал фаолиятида мустақилликка эришиш ва қушимча фонда олиш иштиёқида бўлган кишиларда пайдо булади. Бунинг учун киши иқтисодий жараёнларни ҳар томонлама таҳлил қилиб, ундаги мавжуд бўлган етишмовчиликларни аниқлаб, унга ўз фаолиятини йуналтириши лозим.
Агар тадбиркорда ўз бизнесини ташкил қилиш юзасидан бирон бир Ғоя мавжуд булса, у ҳолда у ишбилармонлик мухитини ўз Ғояси ва иқтисодий манфаати билан мутаносиблик даражасини таҳлил қилиши керак.
Аввало, тадбиркор маълум бир мухитда аниқ Ғояни амалга ошириш шаклини белгилаб олиши керак. Бундай шаклларнинг тури жуда хилма-хилдир. Тадбиркорлик вазифалари якка ҳолда ва гурух бўлиб амалга оширилиши мумкин. Қандай шаклларни танлаш Ғояга ҳамда тадбиркорлик мухитига боҒлиқдир.
Тадбиркорлик мухити ва Ғоясини ҳар томонлама таҳлил қилиш шу Ғояни амалга ошириш учун керак бўлган капитал миқдорини белгилаб олишга ёрдам беради. Бунда тадбиркор банкдаан ёки бизнес-фонддан кредит олиши учун бизнес-режа ёки техник- иқтисодий асосни (ТИА) ишлаб чиқишига тутри келади.
Бизнес-режада тадбиркор ишбилармонлик Ғоясига таянган ҳолда товарлар ёки хизматлар ишлаб чиқариш учун керак бўлган шарт-шароитларни амалга оширишнинг барча ҳаражатлари қанча қийматни ташкил этишини акс эттиради. Ушбу ҳолда гап керак бўлган бирламчи капитал хажмини белгилаш, тадбиркорлик Ғоясини амалга ошириш учун жалб қилиниши лозим бўлган молиявий ресурсларни аниқлаш хақида кетмоқда.
Тадбиркорлик Ғоясини маълум бир мухитда амалга ошириш мумкинлиги аниқланиб, ишни ташкил этиш бўйича керак бўлган молиявий маблаҒларни олиш манбаи танлангандан кейин тадбиркор ўз фаолиятини уч йўналишга каратмоҒи лозим.