Њзбекистон республикаси олий ва њрта

Inkorni  dialektik  tushunish  yangining  eski  bilan  oddiy  almashuvi  bo‘lmasdan, 
balki  eskining  bag‘rida  vujudga  kelib,  undan  foydalanib,  qaror  topishini  tan  olishdir. 
Dialektik  inkorning  muhim  ikki  jihati  mavjud:  birinchisi,  eskining  o‘rniga  yangining 
kelishi  tabiiy-tarixiy  jarayon  bo‘lganligi  uchun  taraqqiyotning  muhim  sharti  hisoblansa; 
ikkinchisi, u yangini eski bilan vorisiy bog‘liq ekanligini ham ifodalaydi. 
Inkorni inkor qonunini tushunish uchun uni nega shunday deb atalishini izohlamoq 
lozim. Falsafaning bu ta’limotini ikki marta takrorlanuvchi inkorda ifodalanishi olamdagi 

---

 
89 
narsa  va  hodisalarning  doimiy  ravishda  o‘zgarib,  bir  holatdan  ikkinchi  holatga  o‘tib 
borishi va oqibatda, rivojlanish uzluksiz ekanligidan kelib chiqadi. 
Bu  qonunga  ko‘ra,  har  bir  mavjud  bo‘lgan  narsa  va  hodisa  o‘zigacha  bo‘lgan  sifat 
va miqdor inkor etilishining mahsuli, shu bilan birga, ana shu narsa va hodisalarning o‘zi 
ham sharoitning o‘zgarishi, vaqtning o‘tishi bilan inkor etilishga mahkumdir. Demak, har 
bir  narsa  va  hodisaning  o‘zgarishi  va  rivojlanishi  hamisha  ikki  va  undan  ko‘proq  inkor 
etishlar bilan amalga oshadi. Insoniyat tarixi - avlodlar almashinuvi tarixidir, deyilganida 
ham ana shunday hol nazarda tutiladi. 
Inkorni  inkorning  yana  bir  muhim  belgisi  shuki,  taraqqiyotdagi  davriylikning 
muayyan  halqasida,  ya’ni  navbatdagi  inkor  bosqichida  uning  oldingi  bosqichidagi  ba’zi 
belgilar  takrorlanadi.  Masalan,  don  o‘simlikdan  yana  donlarga  aylanadi,  keyinroq  yana 
o‘simlikka va hokazo. 
Inkorni inkorning amal qilishi tufayli taraqqiyot to‘g‘ri chiziq shaklida emas, doira 
shaklida  bo‘ladi,  uning  oxirgi  nuqtasi  boshlang‘ich  nuqtaga  yaqinlashadi.  Lekin  bu 
yaqinlashuv uning oxirgi nuqta bilan tutashishi bo‘lmasdan, balki yuqori bosqichda sodir 
bo‘lishi sababli taraqqiyot spiral shaklga ega bo‘ladi. Bu spiralning har bir yangi o‘rami 
oldingi o‘ramiga nisbatan yuqoriroq bosqichda yuzaga keladi. 
Dialektik  inkor  yangi  bilan  eski  o‘rtasidagi  bog‘lanishni  butkul  rad  qiladi,  deb 
tushunmaslik  kerak.  YAngi  qanchalik  ilg‘or  bo‘lmasin,  u  yo‘q  joydan  paydo  bo‘lmaydi, 
balki eskining qobig‘ida asta-sekin shakllanadi. SHuning uchun ham ko‘p hollarda eskidan 
yangiga  o‘tilayotganda  eski  butunlay  tashlab  yuborilmaydi,  balki  uning  ijobiy  tomonlari 
saqlanib  qoladi  va  rivojlanish  davom  ettiriladi.  Demak,  yangi  bilan  eski  o‘rtasida  vorislik 
mavjuddir.  Inkorni  inkor  qonuni  taraqqiyotda  vorislik  va  qaytariluvchanlikning  birligini 
tavsiflaydi. Dialektik inkorning muhim xususiyati ana shundan iborat. 
Inkorni  inkor  qonuni  mustaqillik  va  bozor  iqtisodiyoti  jarayonida  ro‘y  berayotgan 
hodisalar  mohiyatini  ilmiy  anglashda  katta  ahamiyat  kasb  etadi.  YAngi  jamiyatni  barpo 
etishga  qaratilgan  o‘zgarishlar  hamma  narsani  butunlay  yo‘q  qilishni  bildirmaydi. 
Aksincha,  bu  —  xalqimiz  taraqqiyoti  jarayonida  erishilgan  ijtimoiy-iqtisodiy,  madaniy, 
ma’naviy  yutuqlarni  saqlab  qolib,  ularni  yanada  boyitib,  rivojlantirishdan  iboratdir. 
Mazkur  jarayonning  asosiy  tamoyili  Islom  Karimovning  yangisini  qurmasdan,  eskini 
buzmaslik lozimligi to‘g‘risidagi xulosasida yaqqol o‘z asosini topgan. 
Har  qanday  fanning  o‘ziga  xos  qonunlari  va  asosiy  tushunchalari  bo‘ladi.  Masalan, 
fizikada  fizik  qonunlar,  og‘irlik,  tezlik,  kuch  kabi  tushunchalarga  juda  ko‘p  duch  kelish 
mumkin.  Ularning  aksariyati  bu  fan  tarixida  chuqur  iz  qoldirgan  mashhur  olimlarnining 
nomi  bilan  bog‘langan.  Masalan,  fizikada  Nyuton,  Faradey,  Avagadro  va  hokazo. 
Matematikani  esa  Pifagor,  al-Xorazmiy,  Karl  Gausning  qonunlarisiz  tasavvur  qilish  qiyin. 
Xuddi  shunday  falsafaning  fanlik  maqomini  belgilaydigan  asosiy  tamoyillar,  qonunlar  va 
kategoriyalar  tizimi  ham  bor.  Ularni  o‘rganishdan  avval,  qonun  va  kategoriya 
tushunchalarining  mazmunini  aniqlab  olish  zarur.  An’anaviy  tavsiflarga  ko‘ra,  «Qonun» 
falsafiy kategoriya sifatida narsa va hodisalar rivojlanishi jarayonidagi eng muhim, zaruriy, 
nisbatan  barqaror,  doimiy  takrorlanib  turuvchi,  ichki  o‘zaro  bog‘lanishlar,  aloqalar, 
munosabatlarning mantiqiy ifodasi ekanligini ko‘rib o‘tdik. Endi kategoriyalarning mohiyati 
va mazmuni bilan qisqa tanishaylik.