Ўзбекистон Республикаси Олий ва ўрта

II-bob.Islom dinida ilmga bo’lgan munosabat

II.1.Dunyoviy va diniy ilmni buyuk namoyondalari.

Islоm va ilmiy bilimlar rivоjida Islоmning yoyilishi va O`rta Оsiyoda mustahkam qarоr tоpishida arab tili asоsiy rоlni o`ynadi Islom dinining vujudga kelishi bilan birgalikda bu dinni qabul qilish bilan ijobiy o’rnatilgan.

Odam bilan Havo va ularga man’ qilingan narsa haqidagi qissa ibrat.

Yana, Rasululloh (s.a.v.): “Bir qavmga ularning aqllari etmagan biror so`zni gapirgan kishi ularning ba`zilari uchun fitnaga sabab bo`ladi”<sup>60</sup>,—deganlar.
Hazrati Ali (r.a) ko`ksiga ishora qilaturib, aytganlar: «Albatta, mana bu erda juda ko`p ilm bor, koshkiydi unga munosib tolib topa olsam»<sup>61</sup>.
Olim barchaga bilgan narsasini oshkor qilavermasligi lozim.
Iso (a.s.) shunday deganlar: “Gavharlarni to`ng`izlarning bo`yniga osmanglar”. Albatta, hikmat (ilm) gavhardan yaxshiroqdir. Kim uni yomon ko`rsa, to`ng`izdan ham yomonroqdir. SHuning uchun «Har bir bandaga aqlining me`yoriga ko`ra o`lchab va fahmining mezoniga ko`ra tortib ber.
Bir odamdan bir narsa haqida so`rashganida, javob bermadi. SHunda so`rovchi : «Siz Rasululloh (s.a.v.)ning “Kimki foydali bir ilmni yashirsa, qiyomat kunida olovdan bo`lgan yugan bilan yuganlanadi», deganlarini eshitmaganmisiz?” dedi. Olim: “Yuganini qo`yaver va (yo`lingdan qolmay) ketaver. Agar (so`zimni) anglaydigan bir odam kelsa va undan ilmni yashirsam, o`shanda meni yuganlayversin”, - deb javob qildi. Zero, ilmni buzadigan va unga zarar beradigan kishidan ehtiyot qilish lozimligini bildirib, Alloh taolo: “Aqlsizlarga mollaringizni berib qo`ymangiz”, (Niso surasi, 4-oyat) deya marhamat qilgan.
Zehni past talabaga o`ziga munosib bo`lgan ochiq ilmlarni o`rgatish lozim. Ilmning nozik jihatlarini berkitganini unga aytmaslik kerak. Aks holda u o`ziga nisbatan baxillik qilingan, degan gumonga boradi. CHunki, hamma odam ham o`zini daqiq ilmlarni olishga loyiq, deb o`ylaydi. eng ahmoq va aqli zaif kishi o`z aqlini mukammal deb xursand bo`lgan kishidir. Din va e`tiqod masalsida avom uchun bahs eshigini ochmaslik darkor. Ularning qalbini jannatga rag`bat va jahannamga qurquv hissi bilan to`ldirish kifoya.
Amal ilmga xilof bo`lsa, rushdu hidoyatga mone`lik qiladi. Ilm qalb ko`zi bilan ko`radi, amal esa oddiy ko`z bilan ko`radi. Muallim so`zini amali inkor qilmasligi lozim. O`zi bir narsani eb turib, o`zgalarga, buni emanglar, desa, boshqalar uni masxaralab kuladilar, ta`qiqlangan narsaga ko`proq intila boshlaydilar. Loy qolipsiz g`isht bo`lmaganidek, egri daraxtning soyasi to`g`ri bo`lmaydi. Murshid muallimning shogirdlari oldidagi mavqei shundaydir.
Alloh taolo marhamat qilib: «Odamlarni yaxshilikka buyurasizlar-u, o`zlaringizni unitasizlarmi ?» (Baqara surasi, 44-oyat) deydi.
Olimning qilgan gunohi yuki johilnikidan og`irroq bo`ladi. SHuning uchun muallim faqat so`z bilan emas, amaliy xatti - harakatlar bilan ham ta`lim - tarbiya beradi. 
Islom dini ta`limotiga ko`ra Navoyi ilm ilm uchun emas , ilm hayot uchun bo`lmog`i kerak-degan<sup>7</sup>. Ilmli kishi avvalo o`z hatti – harakati, qolaversa atrofidagilarga ham ma`lum ma`noda mas`ul bo`ladi.degan Bu mas`uliyat nimalarda ko`rinadi ?

O'tgan asrlarda ovrupoliklar orasida "Islom dini fikriy harakatlarning dushmani bo'lgan, barcha ilmiy va falsafiy harakatlarga qarshi kurash ochgan" degan noto'g'ri fikr tarqalagan edi. Manashu fikrning to'g'ri yoki noto'g'ri ekanligini Qur'on ta'limoti  va tarihiy hujjatlar asosida isbot qilishga harakat qilamiz.

 Haqiqatni olganda, ilmga qarshi urush ochganlar boshqa dinlarning peshvolari bo'lgan. tarihchilar bir ovozdan ta'kidlashlaricha, tabiiy ilm ulamolari o'rta asrlarda Evropada din peshvolari tarafidan qattiq taqib qilinganlar. O'sha vaqtda din peshvolariga va cherkov fikrlariga to'g'ri kelmagan fikrlarni aytgan olimlar va mutafakkirlar sud qilish uchun alohida sud hay'atlari tuzilgan. Agar biror olim cherkov fikriga to'g'ri kelmagan fikrni aytsa, uni tutib keltirib tavba qildirishar va ikkinchi martda bunday gapni aytmaslikka ahdnoma olar edilar. Agar o'sha olim o'z fikrini ikkinchi martda takrorlasa, uni tutib olib tiriklayin yoqib yuborishar yoki baland joydan chuqurlikka tashlashar edi. Huddi shu uslub bilan o'rta asrlarda ko'pgina ulug' olimlar halok bo'lgan edilar. Mana shu holat uzoq vaqt davom etdi.

Protestant mazhabi keng tarqalib, o'z mazhabiga ko'pgina davlatlar ergashganidan so'ng,bu holat o'z kuchini yo'qotdi. Protestant mazhabi o'ziga odamlarni jalb qilish maqsadida, fikr erkinligiga ruhsat berishga majbur bo'lgan edi. Shunday qilib, ilm g'alaba qildi. Lekin din peshvolaridan azob chekkan ilm egalari din  peshvolarining o'zidangina o'ch olish bilan kifoyalanib qolmay, balki dindan ham o'ch ola boshladailar. Ba'zi sodda diniy kitobladan kulib, ularni "ibtidoiy jamoa davridagi kishilarning fikri"deb atadilar. Qulay fursat topilishi bilan dinni hurmatsizlash paytida bo'ldilar. Bu ish ohiri borib dindan yuz o'girish  va dinsizlikning tarqalishiga sabab bo'ldi. Hattoki, ba'zilar "dindorlik johillikdir" degan fikrga ham bordilar.  Bu haqda to'liqroq tasavvurga ega bo'lish uchun  XlX asrda nashr etilgan qomuslardan birida din peshvolari haqida nimalar yozilganiga bir nazar solishning o’zi kifoya: "Ma'lumki, inson tabiati aqlga to'g'ri keladigan narsalarga ishonishni hohlaydi. Ular (din peshvolari) "Yo'q!", deydilar va inson aqlini yahshi bilan yomonni, adolat bilan zulmni ajratish haqqidan mahrum qilishga urinadilar.

Islоmda ilm o`rganish tashviqi va targ`ibоti alоhida ta’kidlanadi. Qur’оn ham Muhammad s.a.v.ning ilоhiy hikmatlarini anglashga da’vat etdi. Islоm ham, yakka хudоlilikka asоslangan bоshqa dinlar kabi, insоniyatni tuban kеtishdan saqlashga, pоk hayotga yo`llashga qaratilgan.

Islоm qadimiy Sharq, Yunоnistоn, Erоn, Turkistоn va qisman Hindistоnu Chinning tafakkur mahsulidan yangi madaniyat yuzaga kеltirdi. Ilm madaniy bоsqichning оliy cho`qqisi ekaniga da’vat qilib, ilm tahsilini musulmоn ahliga da’vat etdi. Оlim bilan jоhilning tеng bo`lmasligini uqtirdi. Darvоqе, оdam ilm egallagandagina, u madaniyatli tоifa qatоriga qo`shiladi.

Aql ko'zini ko'r qilib bo'lganlardan so'ng, mo'jizalarni ham oddiy narsa qilib oqni qora, yahshini yomon  qilib ko'rsataveradilar. Shunday qilib, din odamlarni ko'r ko'rona itoatga chaqiradi. Agar ulardan, kimga itoat qilamiz, elimizgami yoki tabiiy vazifalarimizgami, yoki qalbdagi hissiyotlarimizgami deb so'rasang, ular, bu bilan ishing bo'lmasin, itoat qilish sening vazifang, deyishadi." 

Bu ko'proq hristian diniga va boshqa dinlarga tegishli gaplar. Ammo Islom musulmonlarga taraqqiyot yo'lida yurishni farz qilgan. Kishilarni ilmga undagan, chunki inson shahsiyatini ilmdan boshqa narsa to'g'ri yo'lga sola olmaydi Ilmga qiziqtirish borasida Alloh Qur'oni Karimda shunday degan:
 "Sen: " Biladiganlar bilan bilmaydiganlar teng bo'larmidi?!" - deb ayt. Albatta, aql egalarigina eslarlar" ("Zumar" surasi, 9-oyat).

Boshqa bir oyatda ilmli kishilar Allohning huzurida boshqalardan ko'ra yuqori darajada turishlari ochiq-oydin aytilgan:"Alloh sizlardan iymon keltirganlarning va ilmga berilganlarning darajalarini ko'tarur"("Mujodala" surasi, 11-oyat).Alloh O'zining yagonaligiga ham ilmli kishilarni guvoh qilgan: "Alloh adalat ila turib, albata, Undan o'zga iloh yo'qligiga shohidlik berdi. Farishtalar va ilm egalari ham. Undan o'zga iloh yo'q. U aziz va hakiym zotdir" ("Oli Imron" surasi, 18-oyat).

 Shu oyatda Alloh ilmli kishilarning shohidligini farishtalarning shohidligi bilan tenglashtirgan. bu esa, ilmli kishilarning hurmati Allohning huzurida naqadar yuqori ekanligini ko'rsatadi. Aksincha, Qur'on ilmsizlarni tanqid qilgan:
 "Alloh bilmaydiganlarning qalblarini ana shunday qilib muhrlar" ("Rum" surasi, 59-oyat).Qur'on ilmining chegarasi yo'q ekanligini ham bayon qilib o'tgan:
 " Har bir ilm egasi ustidan bilguvchi bor" ("Yusuf" surasi, 76-oyat).
 Bu oyatning ma'nosi: olimlar o'z ilmlari bilan mag'rurlanib, o'z ustida ishlashni tark etmasinlar, doimo ularni ham birov tanqid qilib qolishiga o'zlarini tayyorlab tursinlar, demakdir. Qur'on musulmonlarni barcha narsaning haqiqatini bilish uchun doimo ilm payida bo'lishga chaqiradi:"...va: "Robbim, ilmimni ziyoda qilgin",degin"("Toha"surasi,114-oyat).
 Islom kishilarni ilmga chaqirish bilan kifoyalanib qolgan emas, balki aqliy va fikriy harakatsizlikning oldini olish asoslarini kishilarga ko'rsatgan. Ilm biror narsani hujjat va aniq dalil bilan bog'lamaguncha, uni haqiqat deb tan olmaydi. Qur'on ham musulmonlarga dalilsiz narsani qabul qilmaslikni buyuradi:
"Va ular: "Jannatga yahudiy va nasroniylardan boshqa hech kim kirmaydi", dedilar. Bu ularning hom hayollaridir. "Agar rostgo'y bo'lsangiz, hujjatingizni keltiring", deb ayt". ("Baqara" surasi, 111-oyat).

Bir narsaga dalil va hujjat bo'lmasa, ishonib bo'lmaydi.

"Kim Alloh bilan birga boshqa ilohga iltijo qilsa, bu hususda hech bir dalili yo'qdir. Bas, uning hisobi faqat Robbining huzuridadir. Boshqa bir oyatda Alloh mushriklardan but va sanamalarga ibodat qilmasliklari uchun dalil va hujjat talab qiladi.
"Yoki avval boshdan yaratadigan, so'ngra yana qaytadan yaratadigan va sizlarni osmonlaru yerdan rizqlantiradigan zot yahshimi? Alloh bilan birga boshqa iloh bormi?! "Agar rostg'oy bo'lsangiz, hujjatingizni keltiring", degin" ("Naml" surasi, 64-oyat).
Mana shu oayatlardan ravshan ko'rinib turibdiki, har kimsaning aytgan gapiga dalili bo'lishi kerak. Kimki uning gapini eshitsa, dalil so'rasin. Dalil bo'lmasa, qabul qilmasin.

Arab xalifaligi qo’li ostidagi mamlakatlarda ilm fan sohasida juda katta o’zarishlar yuz bergan. Fanning turli sohalarida arab tilida jahon ahamiyatiga ega bo’lgan buyuk asarlar yaratilgan, qadimgi yunon fanining durdonalari arab tiliga tarjima qilindi. Arab va xorijiy mamlakatlar olimlari arab tilida yaratilgan asarlarni faqat arab olimlariga nisbatan berganlar. Aslida bunday emas. Bu fan taraqqiyotida islomni qabul qilgan arab bo’lmagan xalqlar vakillarining hissasi beqiyosdir. Shuning uchun arab fani deganda