Ўзбeкистoн рeспубликaси oлий вa ўртa мaxсус тaълим вaзирлиги aндижoн дaвлaт унивeрситети

Интeрнет сaйтлaри:
www.uznature.uz – Ўзбeкистoн Рeспубликaси тaбиaтни муҳoфaзa қилиш дaвлaт қўмитaси сaйти.
www.biodiv.org – Биoлoгик xилмa-xиллик бўйичa сaйт.
www.econews.uz– Ўзбeкистoн экoлoгик-axбoрoт пoртaли

ТАРҚАТМА МАТЕРИАЛЛАР


Поливольтин ҳашаротларнинг фенологик календарларини тузиш.
Режа:

1. 
   Кириш
   
2. 
   Фаннинг максад ва вазифалари
   
3. 
   Ҳашаротларнинг кўргазмали намуналарини тайёрлаш тартиби.
   

Керакли жиҳозлар: ҳашаротларнинг намунавий кўргазмалари, микроскоп ёки бинокуляр, расмли жадвал, энтомологик игна, скальпел, Петри ликопчаси.

Экин Картошкада	январ				Феврал				Март				апрел				май				июн				июл				август			Сентябр			октябр
	1	2	3	1		2	3	1		2	3	1		2	3	1		2	3	1		2	3	1		2	3	1		2	3	1	2	3		1	2	3

▲- кимёвий усулни қўллаш; ●● – оммавий тухум қўйиш;

● – тухуми; (+) – заракунанданинг қишлов босқичи;
~ - қурти (личинкаси); ¤ -ғумбаги.
+ -имаго (қўнғиз);
Хашаротлар ривожланишига ҳароратни таъсири
Режа:
1. Абиотик факторларнинг Ҳашаротларга таъсири

Муҳит харорати. Абиотик факторлар ичида ҳаётий мухит шароитини яратишда иқлим фарторлари - иссиқлик , намлик, ёруғлик ва хаво ҳарорати муҳим ролъ ўйнайди. Айниқса, Ҳашаротлар учун иссиқлик -термик фактор катта ролъ ўйнайди. Чунки ҳашаротлар совуққонлилар – пойкилотерм организмидир, яъни доимий тана хароратига эга эмас. Шунинг учун ҳашаротларнинг хаёт функсияси, уларнинг хулқи,ўсиш тезлиги, популяция динамикаси ташқи мухит харорати билан аниқланади.

Ҳашаротлар одатда 10⁰ - 40⁰ ўртача иссиқликда харакатчан бўлади. Ҳарорат пасайганда ҳашаротлар овқатланишдан, сўнгра харакатланишдан тўхтайди ва ниҳоят, нобуд бўлади. Ҳароратнинг нормадан ортиқ кўтарилиши ҳам ҳашаротларга салбий таъсир кўрсатади.


Фойдали ҳарорат йиғиндисини аниқлаш.
Ҳашаротнинг ҳароратга қараб ривожланиш тезлигини ҳақиқатга яқинроқ аниқлаш, ва йил мобайнидаги бўғин бериш миқдорини белгилаш учун ривожланиш самарали хароратини аниқлаш муҳим ролъ ўйнайди. Ривожланиш руқтасидан юқорида ва юқури нуқтадан чиқмаган оралиқдажойлашган иссиқлик самарали ҳарорат деб айтилади. Бу ҳарорат ҳашаротни нормал ривожланишини таъминлайди. Самарали хароратни аниқлаш учун пастки нуқта ривожланиш хароратини билиш шарт. Агар пастки нуқта ривожланиш харорати - т₁ аниқ бўлса, ҳашарот ривожланган ҳароратдан – т олиш йўли билан яъни – т- т₁ самарали ҳарорат аниқланади.
Ҳашаротларни бир неча хил (камида икки хил хароратда ривожланиши учун керак кунлар миқдори н) термостат ёрдамида эксперементал усулда аниқланади.
Фойдали ҳарорат йиғиндиси қуйидаги формула билан аниқланади:

бу ерда
- фойдали харорат йиғиндиси;

Тсут - сутка мобайнидаги ўртача харорат ^оС
т бўсаға - пастки ривожланиш бўсағасидаги харорат ^оС
Н - Тсут - аниқланган кунлар сони

Масалан: олма қуртининг тухумидан 10 кунда қурт чиқиши кузатилади. 10 кунда ўртача хаво харорати 20 ^оС бўлди. Бўсаға 10 ^оС

= 100 ^оС

Фойдали ҳарорат йиғиндиси ва пастки ривожланиш бўсағасини ҳамда ўртача суткалик хаво хароратини билган холда ҳашаротнинг хар бир ривожланиш босқичи ёки бутун инерция ўтиш муддатини хам аниқлаш мумкин. Бу қуйидаги формула билан топилади:

Масалан: олма қуртининг ривожланиши учун фойдали харорат йиғиндиси 540 ^оС керак бўлса шу даврда Тсут +25 ^оС бўлган бўлса

н = 36,6 – яъни юқорида кузатилган шароитда олма қуртининг бир авлодини ўтиши 36-37 кунга тўғри келади.

Олма қуртини ривожланиши учун иссиқликнинг энг қуйи бўсағаси 11.5^оС самарали хароратлар йиғиндиси тухумининг ривожи учун 50 ^оС, қуртлик босқичи учун 180^оС ва ғумбаклик босқичи учун 100 ^оС. Бир авлодининг ривожланиши учун 325-335 ^оС. Қўнғизининг тупроқдан чиқиши учун 52-68^оС.