Ўзбекистон республикаси олий ва ўрта маҳсус таълим вазирлиги

Шартли рефлекс – ҳайвон организмининг шартли қўзғатувчининг таъсирига жавоб реакцияси.
Қачон ит ўзини эгасига ўрганса шунда эгасини бошқа одамлардан ажратиб олади. Шунга ўхшаб ит бирорта буйруқни бажариши учун олдиндан ўрганиши керак.
Шартли рефлекс жиддий шахсий ва доимий эмас, улар шароит ўзгарганда йўқолиб кетади. Агарда ит билан доим амалий машғулотлар ўтилмаса, ишлаб чиқарилган шартли рефлекслар йўқолиб кетади.
Шартли рефлекслар шартсиз рефлекслар базасида ҳосил бўлади ва итнинг хулқига катта таъсир этади. Шундай қилиб, шартсиз ва шартли рефлексларнинг йиғиндиси итларнинг ҳамма мураккаб хулқига сабаб бўлади.
Шартли рефлекслар итларни ташқи муҳит билан мулоқотда бўлганда туғилади. Шартли рефлекслар фақат белгиланган шароитларда шахсий рефлекслар базасида ҳосил бўлади ва ўша белгиланган шароитлар ўзгарса шартли рефлекслар йўқолиб кетади, бу йўқолиш организмни ҳаёт шароитига яхшироқ мослашишга имкон беради.
Белгили таъсирлар билан инсон итда хохлаган шартли рефлекс ишлаб чиқариши мумкин ва шу рефлекслар билан одам итнинг хулқини бошқаради ва хизмат мақсадларида ишлатади.
Бу шундай амалга оширилади: буйруқни ва қўзғатувчини бирга олиб бориш керак, шунда итда шартсиз рефлекс пайдо бўлади. Масалан, ўргатувчи итни ушлаб “ўтир” деб, бир вақтда итнинг ўзида тасмасидан ушлаб, орқага тортиб, чап қўли билан итни белига ўтадиган жойга босиб туриши керак. Бу итни ўтиришга мажбурлайди.
Ит тасмасини қўпол тортиш – бу шартсиз қўзғатувчи. Шу ҳаракат давомида итда шартсиз рефлекс пайдо бўлади ва ит ўтиради. Бир неча кун давомида шу тартибда иш юритилса, ит “ўтир” деган буйруқга бўйсунади.
Бу кўникмага шартли рефлексни тезроқ ишлаб чиқариш учун ит бўйсуниб ўтиргандан сўнг унга рағбатлантириш тариқасида озуқа бериш керак (бир бўлак гўшт, нон ва ҳоказо). Шу усулда ҳар хил буйруқларга шартли рефлекс ишлаб чиқарилади.
Шартли рефлекслар, нафақат алоҳида қўзғатувчилар билан ишлаб чиқарилади, балки қўзғатувчилар тўплами билан шартли рефлексни ишлаб чиқариш мумкин.
Ўргатувчи - бу қўзғатувчилар йиғиндиси. Машғулотлар давомида турли хил қўзғатувчилар билан таъсир қилинади: фақат ўзига хос индивидуал ҳид, овоз (буйруқ, ўқ овози ва ҳ.к.), ишора ҳаракати (тасмани тортиш, белига босиш ва ҳ.к.), озуқа (нон, гўшт) ва ҳ.к.