Ўзбекистон республикаси олий ва ўрта маҳсус таълим вазирлиги

5. Ижобий ва тормозли шартли рефлекслар.
Ҳар хил қўзғатувчилар таъсирида асаб марказини қўзғатиш ёки тормозланиш жараёни пайдо бўлади. Қўзғалиш жараёни итларнинг ушбу ҳаракатига асос бўлади. Тормозланиш жараёни эса тескарисига, ўша ҳаракатларни тўхтатади. Тормозланиш жараёни асосида шартли тормозланиш (манфий) рефлекслари ишлаб чиқарилади (“Фу” буйруғига шартли рефлекс ишлаб чиқариш ва бошқалар). Тормозланиш асосида бошқа шартли рефлекслар ишланади, улардан бири ҳар хил усулларни тузишда чидамлилик, бардошлик билан боғланган шартли рефлекслар (“ўтказиш”, “ётқизиш”, “турғизиш” ва бошқалар)дир. Тормозланиш асосида ҳар хил усуллар ишлаб чиқарилади, бу усуллардан бири ҳидларни ажратиш (дифференцировка-кийимларни ажратиш, кийимга асосан одамни ажратиш).
Шартли рефлексларнинг асосида ётган қўзғалиш жараёни ижобий шартли рефлекслар ҳисобланади.
Ўрганиш давомида ҳар бир ишланган тажрибада бир неча ижобий ва тормозли рефлекслар бирга қўшилиб келади. Бу қўшилиш итдаги мураккаб ҳаракати шаклида пайдо бўлади ва у кўникма дейилади. Масалан, ўргатувчи “олдимга” деб буйруқ берганда итда бир неча рефлекс пайдо бўлади. Биринчидан энг қийин рефлекс ишга тушади, бунда ит ўргатувчининг олдига яқинлашади, кейин ит ўргатувчининг олдига ўтиради ва ниҳоят шартли рефлекс пайдо бўлади, бунда ит ўтирган ҳолатни ушлаб туради.
Бирин-кетин ўзаро боғланган шартли рефлекслар тажрибага киради. Қанча тажриба мустаҳкам бўлса шунча ит ўз вазифаларини аниқ бажаради. Тажриба ижобий ва салбий бўлиши мумкин. Масалан ит ўргатувчи ишида хато қилиб, ҳар бир дарсда ҳар хил буйруқларни белгили кетма-кетликда талаб қилганда итда салбий тажриба ривожланади. Кейинчалик ит биринчи буйруқни эшитгандан кейин уни тажрибали бажаради. Қолган тажрибаларини буйруқсиз кетма-кет бажаради.
Шунинг учун ит ўргатилганда буйруқларни кетма-кет эмас, балки аралаштириб бериш керак.
Тажрибани бажаришдан олдин амалда, масалан, ланж, кам қўзғаладиган итни 1-2 минутга ўтқизиб қўйиш керак, кейин “ҳидла” деб буйруқ бериш тавсия қилинади. Ит қизғин равишда ишлайди, чунки охирги буйруқни мия баланд қўзғалган ҳолатида бажаради. Шундай қилиб, мияда иккита жараён кечади: қўзғалиш ва тормозланиш. Улар бир-бирига ўтади, бу иккита жараён доимий ҳаракатда бўлиб, ҳайвоннинг олий асаб фаолиятига шарт қўйилади.