Ўзбекистон республикаси олий ва ўрта махсус

Biozararlanish guruxlarining sistematik statusi.
Tovushqonsimonlar (Lagomorpha) turkumi.

Mayda yoki oprtacha kattalikdagi hayvonlar boplib, dumlari qisqa, quloqlari uzun kemiruvchilardan tanglay suyagining oldingi tish qatorlari orasida ensiz kopndalangi va jag’larida ikki juft kurak tishlarining boplishi bilan ajralib turadi. (39-Rasm) Ikkinchi juft kurak tishlari biroz kuchsiz rivojlangan boplib asosiy qirquvchi tishlar orqasiga joylashgan. Tovushqonsimonlarda qoziqtishlar boplmasdan, ularning oprniga oraliq-diastema mavjud. Turkumda ikkita oila (60 ga yaqin turlar) bor.

pishuxalar (Ochontonidae) oilasi uncha katta (tana uzunlik oplchami 12-25 sm) boplmagan, qisqaquloq va qisqapanjali hayvonlarni birlashtirib bu jonivorlar Osiyo va Yevropaning Janubiy-SHarqidagi tog’li va tog’ oldi tekistiklarida tarqalgan. pishuxalarning shimoliy areali qutb doiralarigacha yetib boradi. Koloniyalar hosil qilib tosh sochmalarida yashaydi. Ular opsimlikxopr. Qishda oziqa zaxiralari hosil qilish uchun opt-oplanlarni quritadi va g’aramchalarga topplaydi yoki toshlar orasiga bekitadi. Yaylov opsimliklarini zararlab qishloq xopjaligiga ziyon yetkazishi mumkin.


39-rasm. Suyak tanglagining tuzilishi. (po V.D.Ilhichevu i dr., 1987)

A-tovushqonsimonlarda (pishuxalar). B-kemiruvchilarda (surka)

Tovushqonsimonlar (Leporidae) oilasi tanasining oplchami 30 dan 60 sm gacha qadar boplgan yirikroq hayvonlarni opz ichiga oladi. Quloqlari uzun orqa oyoqlari oldingilariga nisbatan bir muncha uzun, ammo dumi kalta boplsada tashqaridan yaxshi koprinadi. Turli tuman tabiiy mintaqalarga-tundradan–saxrogacha egallab, tog’larda Algpp optloqlariga qadar koptarilib boradi. Mopynali ovchilik turlari bog’larda mevali va oprmon kopchatlarini zararlaydi. Yer yuzasidan optqazilgan liniyalarni tovushqonlar tomonidan zararlash hollari mahlum. MDX mamlakatlari faunasida tovushqonlarning toprt turi (oq-tovushqon, rus-tovushqon, tolay-tovushqon va mangpchjuriya tovushqoni) va quyon uchraydi. Oxirgisi Ukrainadan olib kelinib Aydar kopl atrofida iqlimlashtirilgan. Tovushqonlardan farq qilib, quyonning bolalari junsiz yalang’och va kopr tug’iladi.

Jufttuyoqlilar (Artiodactyla) turkumi yirik va oprtacha oplchamdagi, oyoqlari uzun, tez chopishga qodir hayvonlarni birlashtirgan. Oyoqlari toprtbarmoqli, III, IV barmoqlari yirik (uzun), kuchli rivojlangan boplib, tayanch vazifasini bajaradi. Ikkinchi va beshinchi barmoqlari bir muncha mayda, opmrov suyagi boplmaydi. Barmoqning uchi shohsimon tuyoq bilan qoplangan. Oshqozoni murakkab tuzilgan, opsimlikxopr. Asosan topda hosil qiluvchi hayvonlar boplib, ayrimda topdada minglab bosh zotlar yig’iladi. Kopchmanchi hayot kechiradi, koppchilik turlari muntazam ravishda mavsumiy kopchib yuradilar.

Turkum kavsh qaytarmovchilar va kavsh qaytaruvchilar kenja turkumlariga boplinadilar.

Kavsh qaytarmovchilar (Nonruminantia) kenja turkumiga keng tarqalgan topng’iz tahlluqlidir. Uning yashash joylari turli-tuman boplib, yoqtirib yashaydigan joylari–qalin qamishzorlar va koppincha kopllar, daryolar qirg’oqlari va tog’ yonbag’irlardagi optib boplmaydigan yarim butazorlardir. Hammaxopr hayvon, joylarda qishloq xopjaligiga sezilarli zarar yetqazadi. Ancha chuqurlikka yotqazilgan kabellarni ham kovlashi mumkin.

Kavsh qaytaruvchilar (Ruminantia) kenja turkumiga shimol bug’usi, losgp, haqiqiy bug’ilar kirib ular mavsumiy migratsiya va kopchib yuradilar. Jumladan shimol bug’isining migratsiyasi yuzlab kilometrlarga yetadi. Bug’ilar migratsiyasi vaqtida ular yer usti kabellarni shikastlashi mumkin. Bunday hollarni qoramollarni optlatishda ham kuzatish mumkin.

Kemiruvchilar (Rodentia) turkumi vakillari biozararlash manbai sifatida muhim ahamiyatga ega boplib, butun yer shariga keng tarqalgan va ular 2800 turni tashkil qiladi. MDH mamlakatlari mintaqalarining barcha xududlarini ishg’ol qilib, Oprta Osiyo saharolaridan Tundragacha va SHimoliy muz okeani orollari, tog’larning dengiz sathidan 4,5 ming metr balandligiga qadar koptarilib boradi. Turkumning nomi kemiruvchilar jag’ apparati tuzilishi opziga xosligini aks ettiradi: kesuvchi tishlari juda rivojlanib muntazam opsib borish xususiyatiga ega. Ularning tashqi yuzasi qattiq emaldan, qolgan tish qismlari-g’ovak dentindan hosil boplgan. (40-rasm). Bu qismlarning siyqalanish xarakat tezligidagi farq muntazam ravishda tish qirqish chetlarining optkirlanishini tahminlaydi. Qoziqtishlari yopq va ularning oprniga diastema oralig’i mavjud. Oziq oldi va oziq tishlarning bir biriga qaragan sirtida emal sirtmoqlar kopndalang uch boplakchali shakllarni hosil qiladi. Kurak tishlarning tubidagi eni (hammasi birgalikda) burun suyaklarining enidan oshmaydi. Ovqat hazm qilish trakti uzun, odatda yirik koprichak bopladi. Mayda kemiruvchilar ertaroq jinsiy voyaga yetishi va yuqori jinsiy mahsuldorligi bilan ajralib turadi.

3


1

2

4

5

40-rasm. Kemiruvchilar kurak tishining tuzilishi. (po Ilhichevu i dr., 1987).

1-emal. 2-dentin. 3-tish bopshlig’i. 4 –kurak tish oxiridagi bopshlig’ kanali. 5-charxlash yuzasi

Kemiruvchilarning jag’ apparati kuchli va haddan tashqari ixtisoslashgan. Kurak tish emalining qattiqligi 5,0-5,5 Moos birligi bilan belgilangan. Mushaklarining (masseter) kuchli rivojlanganligi, kemiruvchi kemirganda va chaynaganda ostki jag’larini ham harakatga keltiradi.

Optkazilgan oplchashlar shuni koprsatadiki, qattiq buyularni kemirishda kurak tishlarining kesuvchi chetining kuchlanish rivolanishi kulrang kallamushda 940 kg/sm², olmaxonda esa 1500 kg/sm² yetadi. Kemiruvchilarning barchasida kemirish spetsifik xususiyatli mushak faoliyatida amalga oshiriladi. Evolyutsiya jarayonida qattiq oziqa opsimligi bilan oziqlanish vujudga kelishi munosabati bilan, keyinchalik kemirish xususiyati mahlum darajada mustaqil ahamiyat kasb etdi. Kemiruvchilarning kemirish faoliyatida oziqani bevosita kemirishi va nooziqa materiallarni kemirish opziga xos zararlanishning kopp funktsiyali kemirish xususiyati yuzaga keldi. Nooziqa kemirish jumladan, in va makon yasash, uya qazish va kurak tishlarini qayrash bilan bog’liqdir. Bundan tashqari nooziqa kemirish taxminiy-tekshirish xulq atvori-“Tanishish hulqi” shaklida ham ifodalanadi. Tajribalar shuni koprsatganki, kemiruvchilar oziqlanish boshida kurak tishlari yordamida oziqa obhektini tatib kopradi. Bunday tatib koprish, hidlashdan tashqari hayvonchalarning tanishsiz buyumlarga teginib koprish hollari ham qayd etilgan.

Kemirish faoliyatining intensivligi, turli kemiruvchilarning biologiyasi, oziqlanish xususiyati, in va pana tiplari bilan bevosita bog’liq bopladi.

Eng yuqori kemirish faolligi murakkab uya qazuvchi (ayniqsa zarang yerga), puxta popstli urug’lar yoki opsimlikni qattiq qismlari bilan oziqlanuvchi turlar (suv qunduzi, ondatra, plastinka tishli kalamush, qumsichqon, koprsichqon) da kuzatilgan. Tabiiy hayotda va xalq xopjaligida kemiruvchilarning tutgan oprni turli-tuman va benihoyadir. Ular ayniqsa Arktika (lemminglar), Tayga (olmaxonlar), keng bargli oprmonlar (dalasichqonlar, sichqonlar, sonyalar va b.), chopl, yarim sahro va sahrolar (sug’urlar, yumronqoziqlar, kumsichqonlar, olmaxonlar va b.) biotsenozlarining ehtiborli ahzolaridan biri hisoblanadi (41-Rasm). CHopllarda, yarim sahro va sahrolarda ularning qazish faoliyati tuproq hosil boplishida muhim ahamiyat kasb etib, eroziyaning rivojlanishiga ham tahsir koprsatadi. Tuproqni yumshatish, yerosti tuproq qatlamlarini yer betiga chiqarish, kemiruvchilar yashash joylarida koppincha opsimliklarni yoppasiga yeb qopyishi optloqli, chopl va sahro opsimliklari assotsiatsiya xilma-xilligiga ham tahsir koprsatib, begona opsimliklarni tarqalishiga olib keladi. Mayda sichqonsimon kemiruvchilar, sobol, suvsar, qorakuzan, tulki singari qimmatbaho mopynali hayvonlarning kunduzgi yirtqich qushlar va boyopg’lilarning oziqasi sifatida xizmat qiladi. Bobr, olmaxon, ondatra, sug’urlar-muynali hayvonlar muhim ovchilik obhektlari hisoblanadi. Koppchilik sichqonsimonlar kemiruvchilar oplat, tulyaremiya, entsefalit, leptosporioz, rikketsioz va boshqa kasalliklarni opzlarida saqlab bunday xavfli kasalliklarni inson va uy hayvonlariga yuqtiradilar. Kemiruvchilar qishloq va oprmon xopjaliklariga katta zarar keltiradi. Oziqa zaxiralariga, idishlar, turli material, buyumlar va inshootlarni zararlaydi.

41-rasm. Kemiruvchilar. (po Ilhichevu i dr., 1987).

A-kulrag kalamush. B- qora kalamush. V- uy sichqon. G-dala sichqoni. D-oddiy dala sichqoni. Ye- oddiy og’maxon. J-Yumronqoziq. Z-katta qum sichqon. I-oddiy koprsichqon. K-ondatra

Eng kopp zararlovchi turlar sichqonlar va olmaxonsimonlar oilalariga tahluqlidir. Olmaxonlar oilasidan yumronqoziqlar jiddiy zarar keltiradi. Bular asosan mayda va oprta oplchamdagi kemiruvchilardir. Ularning barchasi opsimlikxopr boplsalarda, ammo sichqonlar, olmaxonlar, qumsichqonlarning oziqa ratsionining mahlum bir qismini hasharotlar tashkil etadi. Kulrang kalamush hammaxoprdir.

Sichqonlar (Muridae) oilasiga uy sichqoni va kulrang kalamush hamda inson inshootlarini azaldan ishg’ol qilgan qora sichqon kiradi. Ular (ayniqsa, uy sichqon va kulrang kalamush) inson faoliyati tufayli keng tarqalgan, inson izidan transport orqali shimolda qutb doirasigacha, janubda esa sahroga qadar kirib bordi. Bu kemiruvchilar faqat shimolda yil davomida inson binolarida yashaydi. Oprta mintaqa va janubda yilning issiq davrlarida odatda ochiq biotoplarga kopchadilar. Oprta Osiyoda plastinka tishli va Turkiston kalamushlari, inson binolarida yashab, kulrang kalamushi singari mahsulotlarni buzib, buyumlar va boshqalarni shikaslaydilar. plastinka tishli kalamush ekinlarni zararlashdan tashqari ariqlarning chetiga, inshootlar shaxobchalariga ham ziyon yetqazadi. Omborxonalarga kirib olib oziq-ovqat mahsulotlarini yeydi, material va buyumlarga Turkiston kalamushi singari zarar yetqazadi, paxsa devorlar tagini opyadi. Sichqonlardan, dala sichqon, sariqtomoq va oprmon sichqonlari keng tarqalgan. Uzoq SHarq va SHarqiy Sibirda ancha yirik boplgan Osiyo oprmon sichqoni uchraydi. Xayvonchalar qishloq xopjaligi va oprmonlarni qayta tiklashga zarar yetqazadi. Qora kemiruvchilar tsitrus opsimliklarining hosiliga, Turkiston kalamushi esa yong’oqlarga zarar beradi.

Sinantrop kemiruvchilar oziq- ovqat mahsulotlarini, yem-hashaklarni yopq qilib ifloslaydi, qog’oz, mato, kabel va boshqalarni zararlaydi. SHu nuqtai nazardan ayniqsa kulrang kalamush keyingi yillarda oldin uchramagan xududlarga intensiv tarqalib katta xavf tug’dirdi, jumladan rivojlangan sug’oriladigan dehqonchilik va chorvachilikda.

Og’maxonsimonlar (Sricetidae) oilasiga g’alla ekinlari, optloq, yaylov, oprmon daraxtlarni zararlovchi turlar kiritiladi. Oilaning koppchilik vakillari ochiq landshaftlarda, bahzilari oprmonlarda xayot kechiradi. Og’masimonlar oilasi uchta kenja oiladan: og’malar, dalasichqonlar, qumsichqonlardan tarkib topgan.

Og’maxonlar asosan, chopl va saxrolarning ochiq landshaftlarida xayot kechiradi. Oddiy og’ma va kulrang og’macha oprmonchopl mintaqasida tarqalgan. MDH mamlakatlarining Janubiy Yevropa qismi, Kavkaz, Zavoljgpe, Qozog’iston, Oprta Osiyo, G’arbiy Sibirgp, Tuva va primargpe oplkasini egallagan. Og’maxonlar opzlashtirilgan yerlarni, uvatalar, dalar va xaydalmagan uchastkalarni egallaydilar. Ayrim turlari aholi punkitlarining tomorqa va yashash xonalarida uchraydi. Oziqa zaxirasini saqlash uchun kamerali murakkab uyalar qaziydilar. Opsimliklarning yashil qismi, urug’i, ildizmevasi va hashoratlar bilan oziqlanadilar. Qishga katta oziqa (oddiy og’maxon- 20 kg qadar) zaxirasi topplaydi. Og’malar, ayniqsa oddiy og’ma juda serpusht boplib, yiliga uch martta bir vaqtning opzida 10 tadan (maksimal 15-20) bola tug’adilar. Boshqa turlar 2-3 tadan tug’ib, ular bolalarining soni 4 tadan 9 gacha bopladi. Qishloq xopjaligiga joylarda oprmon qayta tiklashda oddiy, dog’iston va Kavkaz orti og’maxonlari ayniqsa katta zarar yetqazadi. Kulrang va daur og’maxonchalari yashash binolari va omborxonalarni zararlaydilar.

Qumsichqonlar SHimoliy Afrika, Old va Kichik Osiyo, Kavkaz va SHimoliy sharq kavkaz ortida janubiy Qozog’istongacha, Zabaykalgpe, Mongoliya va Xitoyning quruq chopllari, yarimsaxro va sahro tekisliklari, tog’ oldi va qisman tog’li mintaqalariga tarqalgan. Odatda opzlashtirilmagan yerlarni egallaydilar. Ammo, qizil dumli, kichikosiyo, taroqchali va mongol qumsichqonlari poselkalarga yaqin sug’oriladigan uchastkalarni yoqtirib oprnashadilar. Mongol qumsichqonining uyasi tomorqalarda ham kuzatiladi. Yilning issiq davrida koppayadilar va mavsum davomida 2-3 marta bola tug’adilar. Bir yopla 2 tadan 7-8 taga qadar bolachalar tug’adilar. Ularda qishki uyqu boplmasada, ayrim turlari qishga yovvoyi opsimliklar va madaniy g’alla ekinlari urug’laridan oziqa zaxiralarini ayrimda ancha-muncha topplaydilar. Kichikosiyo va Fors qumsichqonlari murakkab in qazimaydilar, boshqa turlari esa turli murakkabdagi inlar yasaydilar. Katta qumsichqonlarning ini eng murakkab va chuqurlikka yetadi.

Qum kopchishini oldini oladigan, yaylov opsimliklarini, g’alla, ekinlarini, paxtani zararlaydilar. Bundan tashqari katta qumsichqon oprmon saksaullariga ziyon keltiradi. Qumsichqonlarning aktiv qazish faoliyati tufayli sug’orish kanalarining qirg’oqlari, temir yopl koptarmalar yemiriladi va h.

Dalasichqonlar amalda MDH mamlakatlarining barcha xududlariga tarqalgan. Ular orasida yer ostida hayot kechirib va yer yuziga onda-sonda chiqadigan kemiruvchilar (koprsichqon va b.) ham mavjud. Ondatra va suvsichqonlar suv havzalari va kanallarning qirg’oqlariga oprnishib olib yarim suv sharoitida hayot kechiradi. Koppchilik dalasichqonlar xilma-xil yashash joylarini egallaydilar. Turli darajadagi murakkablashgan inlar quradilar. Barcha dalasichqonlar opsimlikxopr, oziqa sifatida ularning yashil qismi bilan oziqlanish ustinlik qiladi. Ular juda serpush yiliga 2-3 marta koppayib, har birida 5-6 tadan bola tug’adi. Boshqa kemiruvchilarga nisbatan oldinroq jinsiy voyaga yetish xususiyatiga ega, jumladan urg’ochilari uch oyligidayoq koppayishga kirishishi mumkin. Erkaklari esa 1-1,5 oylik yoshida jinsiy voyaga yetadi. Qulay sharoitda ular yil davomida koppayadi. Bu xususiyat kenja oila koppchilik turlarini birdaniga katta miqdorda ommaviy koppayishiga olib keladi.

Koppchilik turlari: oddiy va jamoa boplib yashovchi dalasichqonlari, chopl chiparchasi, Brandt dalasichqoni, suv sichqoni va b., qishloq xopjaliklarining jiddiy zararkunandalari hisoblanadi. Oprmon hopjaligiga Yevropa mallasi va sibirgp qizil sichqonlari zarar keltiradi. Ondatra irrigatsiya inshootlarini zararlaydi.

Olmaxonlar (Sciuridae) oilasiga mansub yumronqoziqlar MDH mamlakatlarining janubiy yarim qismi va sharqda oprta Osiyo sahro va tog’laridan tortib Yakutiya chopllari va Sibirgp SHimoliy-sharqiy tundirasigacha tarqalgan. Oprmonchopl, chopl va yarim sahrolarning ochiq landshaftlarini egallaydi. Optloqlar, yaylovlar, uvatlar, dalaning xaydalmagan uchastkalarida tarqaladi. Asosan opt-oplanlar sersuv novdalar, ildizpoya, donlar (xususan donning erta rivojlanish stadiyalarida) oziqlanadi. Qishga zaxira yig’maydi. Yiliga bahorda bir marta koppayadi. 2 dan 15 taga qadar bolachalar tug’adi. Barcha yumronqoziqlar qishki uyquga kiradi. Saxro turlarida opt-oplanlarning qurishi, oziqa bazasining yomonlashuvi tufayli yozgi uyqu ham mavjud. Odatda yozgi uyqu uzilishsiz qishki uyquga optadi. Koloniyalar tariqasida joylashadi, inlari chuqur (2 metrgacha) va uzun murakkab tuzilishga ega, ayniqsa chopl va saxro turlarida. Qishloq hopjalik ekinlarining, yaylov, optqazilgan daraxtlarning muhim zararkunandalari hisoblanadi.

Suv qunduzlar (Castoridae) oilasi- zamonaviy kemiruvchilarning eng yirigi (uzunligi 1 metrga qadar yetadi), muzlaydigan kopllarning yarim suv sharoitda hayot kechirishga moslashgan. Oldinroq qunduzlar shimoliy yarimsharning oprmon xududlarini keng egallagan edilar. Ammo qimmatbaho mopynali terisi tufayli juda qirib yuborilgan. Hozirgi davrda optqazilgan chora-tadbirlar tufayli ayrim mintaqalarda ularning soni qayta tiklanayapti. Oprmon sekin oquvchi daryolari eski opzan va kopllarning qirg’oqlarini egallaydi. Keng va tez oquvchi daryolardan opzini chetga oladi. Yakka-yakka yoki oila boplib oprnashadi. Asosiy makon tipi in va kulba. Oxirgisini qirg’oqlarning past botqoq va sayoz joylarda balandligi 1-3 m, diametri 10 m. boplgan loyqa yopishtirilgan shox-shabbalardan yasaydi. Suv satxi opzgarib turadigan xavzalarda loyqa qum va chim yopishtirilgan daraxtlar poyalari, shohlari va shoh-shabbalardan topg’onlar yasaydi. Daraxtlardan topg’on qurish uchun qunduz daraxtining poya asosi yaqin joyidan kemiradi. Uning kurak tishlari bu ishni bajarishga imkon beradi. Diametri 10-12 sm boplgan daraxtni bir kechadayoq qiriqib uni boplaklarga boplib tashlaydi. Qunduzlarning oziqasi sifatida daraxtlarning popstlog’i va ingichka novdalari hamda suv opt-oplanlari xizmat qiladi.